Η Καφέ Αρκούδα (Ursus arctos)

ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ
Περιβαλλοντική οργάνωση για την προστασία της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος

www.arcturos.gr

Τηλ: 2310 555920


Η περιπέτειά της τους τελευταίους αιώνες
Η καφέ αρκούδα (Ursus arctos) έως το 15ο αιώνα ζούσε σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η καταστροφή των βιοτόπων της και το κυνήγι της, που απαγορεύτηκε μόλις εδώ και δύο δεκαετίες, είναι οι κύριες αιτίες της σταδιακής εξαφάνισής της από τις περισσότερες χώρες. Σήμερα ζει σε μικρούς, αποκομμένους πληθυσμούς και κινδυνεύει να εξαφανιστεί. Στη Γαλλία έχουν απομείνει περίπου 10, ενώ στην Ισπανία και την Ιταλία περίπου 50.
Στην Ελλάδα έως το 19ο αιώνα, η αρκούδα ζούσε ακόμη και στην Πελοπόννησο. Σήμερα έχει περιοριστεί κυρίως στη βόρεια Πίνδο και την κεντρική Ροδόπη. Ο ελάχιστος δυνατός πληθυσμός της υπολογίζεται σε 180 άτομα και αποτελεί το νοτιότερο τμήμα του Βαλκανικού πληθυσμού αρκούδας που δεν ξεπερνά συνολικά τα 2.500-3.000 άτομα. Είναι ωστόσο από τους μεγαλύτερους στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η φυσική σύνδεση των πληθυσμών της καφέ αρκούδας στη Βαλκανική θα αυξήσει τις πιθανότητες επιβίωσης του είδους και στη χώρα μας.
Η αρκούδα είναι η συνέχεια μιας πανάρχαιας ζωής. Με τον πολιτισμό της χώρας μας τη συνδέουν μύθοι, παραδόσεις και ιστορίες. Είναι ζώο που δεν έχει φυσικούς εχθρούς. Ο μοναδικός εχθρός της είναι ο άνθρωπος.

Η βιολογία της αρκούδας
Η αρκούδα είναι το πιο μεγάλο χερσαίο θηλαστικό της Ευρώπης. Ζει σε ορεινές δασικές περιοχές και είναι ζώο παμφάγο (αν και εξελικτικά και ταξινομικά ανήκει στην τάξη των σαρκοφάγων) με ιδιαίτερη προτίμηση στις φυτικές τροφές και ιδιαίτερη αδυναμία στο μέλι. Σε φυσιολογικές συνθήκες ζει περίπου 25 χρόνια. Έχει μήκος από 1,70 έως 2 μέτρα και ζυγίζει από 60 έως 250 κιλά, ανάλογα με το φύλο της και την εποχή του έτους.
Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της ζωής της είναι ο χειμέριος ύπνος, μια κατάσταση που διακρίνεται από τη χειμερία νάρκη. Οι διαφορές μεταξύ χειμέριου ύπνου και νάρκης είναι αρκετές (εύκολο ξύπνημα, μικρή πτώση της θερμοκρασίας, του ρυθμού αναπνοής και των παλμών της καρδιάς, συνεχής διάρκεια ύπνου με δυνατότητα ανακύκλωσης των ούρων), τρία σημεία όμως είναι πιο χαρακτηριστικά:
Ο ύπνος μπορεί εύκολα να διακοπεί σε περίπτωση όχλησης, με αποτέλεσμα να ξυπνήσει η αρκούδα, αντίθετα, ένα ζώο που βρίσκεται σε χειμέρια νάρκη δεν μπορεί να αντιδράσει σε εξωτερικά «ερεθίσματα».
Η αρκούδα γεννάει κατά τη διάρκεια του χειμέριου ύπνου. Τα νεογέννητα αρκουδάκια ζυγίζουν μόλις 350-400 γραμμάρια, είναι τυφλά και γυμνά. Εάν χάσουν τη μητέρα τους σ’ αυτό το στάδιο της ζωής τους, πεθαίνουν σε διάστημα 15-20 λεπτών.
Ενώ όλα τα ζώα που πέφτουν σε χειμέρια νάρκη πρέπει κατά καιρούς να ξυπνήσουν για να αποβάλουν τα ούρα τους, η αρκούδα δεν χρειάζεται να κάνει κάτι παρόμοιο. Διαθέτει ένα μοναδικό μηχανισμό ανακύκλωσης της ουρίας, κι έτσι δεν χρειάζεται να ξυπνήσει για όλο το διάστημα του χειμέριου ύπνου. Ο χειμέριος ύπνος είναι μια διαδικασία συνεχής, μάλιστα αν διακοπεί, δύσκολα ξαναρχίζει, γεγονός που δυσκολεύει την προσπάθεια επιβίωσης κατά τη δύσκολη λόγω έλλειψης τροφής, χειμερινή περίοδο.
Η αρκούδα αναπαράγεται από το 4ο-5ο έτος της ηλικίας της, ζευγαρώνει κάθε δύο ή τρία χρόνια, την περίοδο από το Μάιο έως τον Ιούλιο και γεννά το χειμώνα, συνήθως τον Ιανουάριο, από ένα έως δύο και σπανιότερα τρία μικρά. Οι πιθανότητες να επιβιώσουν τα μικρά αρκουδάκια το πρώτο χρόνο της ζωής τους είναι μόλις 50%. Τα πρώτα 2-3 χρόνια της ζωής της είναι τα πιο σημαντικά γιατί κατά το διάστημα αυτό «διδάσκεται» από την μητέρα -αρκούδα τον τρόπο επιβίωσης μέσα στο δάσος.
Αξιοσημείωτο είναι, πως, ενώ η διάρκεια της κύησης είναι συνολικά επτά μήνες, η πραγματική εμβρυϊκή ανάπτυξη συμβαίνει μόνο τους τελευταίους δύο μήνες. Στο διάστημα των πρώτων πέντε μηνών το γονιμοποιημένο ωάριο δεν αναπτύσσεται, αλλά παραμένει σε «λανθάνουσα κατάσταση». Οι συνθήκες διατροφής της αρκούδας θα καθορίσουν από το σημείο αυτό και την μετέπειτα πορεία του. Με αφθονία τροφής και αποθήκευση ικανοποιητικής ποσότητας λίπους στο σώμα της μητέρας αρκούδας ξεκινά από το τέλος του 5ου μήνα (περίπου το Νοέμβρη) η εμβρυϊκή ανάπτυξη. Έτσι εξηγείται και το πολύ μικρό μέγεθος των νεογνών της αρκούδας. Σε αντίθετη περίπτωση, έλλειψης τροφής, μετά τον 5ο μήνα το ωάριο αποβάλλεται. Με αυτόν τον τρόπο, χάνεται ελάχιστη ενέργεια.
Είναι ενδεικτικό πως οι αρκούδες που μεγαλώνουν αιχμάλωτες από ανθρώπους και χωρίς τη μητρική εκπαίδευση, είναι αδύνατο να επιβιώσουν μόνες τους στη φύση.
Η παρουσία της στο δάσος δηλώνει ως δείκτης, την καλή λειτουργία του δασικού οικοσυστήματος.
Όλες αυτές οι ιδιαιτερότητες κάνουν την αρκούδα ένα ευάλωτο ζώο. Βέβαια, η κοινή γνώμη έχει αντίθετη εικόνα. Φαντάζεται ένα «θηρίο» απειλητικό και αιμοβόρο. Δεν γνωρίζει τη δυσκολία αναπαραγωγής της καθώς και άλλα χαρακτηριστικά της, όπως, η μεγάλη ταχύτητά της, η ευκινησία της, η ικανότητα για αναρρίχηση, η χρησιμοποίηση του μπροστινού ποδιού σαν «χέρι» και τόσα άλλα που την διαφοροποιούν από τα άλλα μεγάλα σαρκοφάγα ζώα. Όταν σηκώνεται στα πίσω πόδια δεν εκδηλώνει επιθετική διάθεση, η κίνηση αυτή είναι ανιχνευτική κι έχει απλά σκοπό να αυξήσει το οπτικό της πεδίο. Αμυντικό και προειδοποιητικό ρόλο έχει και το δυνατό μούγκρισμά της.

Η νομοθετική προστασία της
Η αρκούδα είναι σήμερα αυστηρά προστατευόμενο είδος από τη διεθνή, την κοινοτική (είδος προτεραιότητας) και την ελληνική νομοθεσία. Απαγορεύεται ρητά (στην Ελλάδα από το 1969-Δασικός Κώδικας) το κυνήγι, η αιχμαλωσία, ο βασανισμός και η έκθεση του ζώου σε κοινή θέα. Οι κυρώσεις για τους παραβάτες είναι αυστηρές και προβλέπουν φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους και χρηματικές ποινές. Ωστόσο οι κυρώσεις δεν αρκούν.

Κίνδυνοι
Η αρκούδα δεν έχει φυσικούς εχθρούς, οι βασικές αιτίες της συρρίκνωσης του πληθυσμού είναι ανθρωπογενείς:
· Η καταστροφή των βιοτόπων
· Ο φόνος από τον άνθρωπο
· Η αιχμαλωσία από τον άνθρωπο με σκοπό την εκπαίδευση για αρκούδα-χορεύτρια.
Στην Ελλάδα, υπολογίζεται ότι έχουν απομείνει λιγότερες από 180 αρκούδες.

Η αρκούδα χορεύτρια
Για κάθε αρκούδα-χορεύτρια χάνονται από τη φύση τουλάχιστον δύο ζώα, αφού συνήθως φονεύεται η μητέρα για να αιχμαλωτιστεί το μικρό.
Η απώλεια θηλυκών είναι καταστροφική για τη διατήρηση του είδους, αν υπολογίσουμε ότι:
· Η αρκούδα ζει περίπου 20-30 χρόνια
· Αναπαράγεται μετά το τέταρτο έτος της ηλικίας της
· Γεννάει κάθε 2-3 χρόνια, 1, 2 και σπανιότερα 3 μικρά
· Τα νεογέννητα, αν χάσουν τη μητέρα τους, πεθαίνουν σε λίγα λεπτά
· Τον πρώτο χρόνο της ζωής τους έχουν πιθανότητα επιβίωσης 50%
· H εκπαίδευση από τη μητέρα τους, στα πρώτα χρόνια της ζωής τους, είναι ζωτικής σημασίας για την επιβίωση τους.
Η αρκούδα χορεύτρια ζει σε άθλιες συνθήκες, κακοποιείται βάναυσα και εκπαιδεύεται δια πυρός και σιδήρου:
· Τη χωρίζουν από τη μητέρα-αρκούδα σε ηλικία μόλις λίγων μηνών, διακόπτοντας έτσι βίαια και οριστικά τους δεσμούς της με τη φύση.
· Της τρυπάνε το χείλος ή τη μύτη για να περαστεί ο χαλκάς της αλυσίδας: ο πόνος αποτελεί μέσο υποταγής.
· Σπάζουν τους κυνόδοντές της, ενώ στην προσπάθεια που κάνει να απαλλαχθεί από την αλυσίδα, η αρκούδα καταστρέφει και αρκετά από τα υπόλοιπα δόντια της.
· Τα κατεστραμμένα δόντια αποτελούν βασική αιτία μόλυνσης και επώδυνων αποστημάτων, που μπορεί να οδηγήσουν ακόμα και σε θάνατο.
· Η ανεπαρκής και ακατάλληλη διατροφή την οδηγεί σε υποσιτισμό.
· Εξαναγκάζουν το ζώο να στέκεται επάνω σε πυρακτωμένες λαμαρίνες. Στην προσπάθειά του να αποφύγει το κάψιμο, σηκώνεται στα πίσω πόδια και βηματίζει επί τόπου στον ήχο του ντεφιού. Η εκπαίδευση παρατείνεται μέχρι η αρκούδα να συνδέσει τον ήχο με τον πόνο και η αντίδραση να πάρει τη μορφή εξαρτημένου αντανακλαστικού. Η αιχμαλωσία και η κακοποίηση της, προκαλεί την εμφάνιση προβληματικής συμπεριφοράς, που εκδηλώνεται με επαναλαμβανόμενες (στερεοτυπικές) κινήσεις, χωρίς συγκεκριμένο σκοπό, και δύσκολα αποβάλλονται στο υπόλοιπο της ζωής της.
Από το 1969, σύμφωνα με τον Δασικό Κώδικα, απαγορεύτηκε ο φόνος, η κατοχή και η έκθεση της αρκούδας σε δημόσια θέα.
Αν και η παράβαση του νόμου προβλέπει χρηματική ποινή, φυλάκιση και κατάσχεση του ζώου, η πλήρης εφαρμογή του δεν ήταν εφικτή, αφού το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν η έλλειψη χώρου φιλοξενίας των κατασχεμένων αρκούδων. Έτσι, η παράδοση της αρκούδας-χορεύτριας συντηρήθηκε ως τα μέσα της δεκαετίας του ‘90.

ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ
Περιβαλλοντική οργάνωση για την προστασία της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος

Ο ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ είναι μη κυβερνητική περιβαλλοντική οργάνωση που ιδρύθηκε το 1992, για την προστασία της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια, με δράσεις ευαισθητοποίησης κοινού, περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και εθελοντισμού για την προστασία της άγριας ζωής, την ενίσχυση της βιοποικιλότητας και της αειφορίας στην ελληνική ύπαιθρο.
Με στόχο την ολοκληρωμένη διαχείριση των Προστατευόμενων Περιοχών και την παροχή ειδικής τεχνογνωσίας για τις επεμβάσεις στο φυσικό περιβάλλον, ο ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ υλοποιεί εθνικά και διασυνοριακά προγράμματα για την προστασία των ορεινών οικοσυστημάτων με έμφαση στην αρκούδα και τα μεγάλα θηλαστικά.
Είναι πια κοινή αποδοχή ότι η αλόγιστη ανθρώπινη εκμετάλλευση στους φυσικούς πόρους και η αλαζονική ανθρωπογενής παρέμβαση στη βιοποικιλότητα έχει παγκόσμιες επιπτώσεις στη ζωή και την υγεία των ανθρώπων.
Η σχέση αιτίας-αποτελέσματος μεταξύ της περιβαλλοντικής υποβάθμισης και των απειλών για την ανθρώπινη ύπαρξη, δεν μπορεί πλέον να αγνοηθεί.
Ο ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ και όλες οι μη κυβερνητικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνται για τη διαφύλαξη των φυσικών πόρων και επιχειρούν την καθιέρωση πρακτικών για την αειφορική διαχείρισή τους, έχουν ως βασική αποστολή, την προώθηση της αντίληψης ότι το δικαίωμα να ζούμε σε υγιές και αδιατάρακτο περιβάλλον είναι βασικό ανθρώπινο δικαίωμα.