Η Μεσογειακή φώκια Monachus monachus

MOm
Εταιρεία για τη Μελέτη και Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας
www.mom.gr
Τηλ: 210-5222888

Η Μεσογειακή φώκια, Monachus monachus, είναι το σπανιότερο είδος φώκιας, ένα από τα έξι περισσότερο απειλούμενα με εξαφάνιση θηλαστικά στον πλανήτη και το υπ' αριθμόν «ένα» απειλούμενο με εξαφάνιση θαλάσσιο θηλαστικό στην Ευρώπη. Η Μεσογειακή φώκια, Monachus monachus είναι ένα από τα τρία είδη τα οποία συμπεριλαμβάνει το γένος των φωκών μοναχών. Τα άλλα δύο είναι η φώκια μοναχός της Χαβάης (Monachus schauinslandi) και η φώκια μοναχός της Καραϊβικής (Monachus tropicalis). Από τα 18 είδη φωκών που υπάρχουν σήμερα στον κόσμο, οι φώκιες μοναχοί είναι αυτές που ζουν σε θερμότερες περιοχές του πλανήτη. Δυστυχώς και τα τρία αυτά είδη αντιμετώπισαν και αντιμετωπίζουν δραματικά προβλήματα επιβίωσης κατά την διάρκεια του τελευταίου αιώνα. Κοινός παρονομαστής των προβλημάτων ο άνθρωπος, ο οποίος άλλοτε ως άπληστος θηρευτής και άλλοτε ως απερίσκεπτος διαχειριστής του περιβάλλοντος, κατάφερε να εξαφανίσει τις φώκιες της Καραϊβικής και να φέρει στα πρόθυρα του αφανισμού τη φώκια μοναχό της Χαβάης και τη Μεσογειακή φώκια Monachus monachus.
H Monachus monachus είναι ένα από τα μεγαλύτερα είδη φωκών και τα λίγα μεγάλα θηλαστικά της Ελλάδας. Τα ενήλικα ζώα φθάνουν σε μήκος τα 3 μέτρα ενώ το βάρος τους μπορεί να φθάσει τα 350 κιλά. Το σώμα τους καλύπτεται από κοντό και στιλπνό τρίχωμα του οποίου το χρώμα ποικίλει από ανοιχτό γκρι έως σκούρο καφέ ή και μαύρο, ενώ η κοιλιά είναι συνήθως πιο ανοιχτόχρωμη από ότι η ράχη. Τα ενήλικα αρσενικά είναι πιο σκούρα ή μαύρα και έχουν στην κοιλιά ένα άσπρο "μπάλωμα".
Τα θηλυκά γεννούν 1 μικρό. Έχουν παρατηρηθεί θηλυκά να γεννούν κάθε χρόνο. Κατά μέσο όρο πάντως φαίνεται ότι ο ρυθμός που γεννούν τα θηλυκά είναι πιο αργός. Γεννούν πάντα στην ξηρά, μέσα σε σκοτεινές, καλά προφυλαγμένες θαλασσινές σπηλιές οι οποίες στο βάθος τους καταλήγουν σε παραλία. H περίοδος των γεννήσεων στην Ανατολική Μεσόγειο εκτείνεται από τον Ιούλιο έως τον Δεκέμβριο με τον μεγαλύτερο αριθμό γεννήσεων να εμφανίζεται τους μήνες Σεπτέμβριο και Οκτώβριο. Τα νεογέννητα έχουν μήκος περίπου 1 μέτρο και βάρος περίπου 15 κιλά. Θηλάζουν για 3 σχεδόν μήνες και μετά αρχίζουν σιγά-σιγά να κυνηγούν και να βρίσκουν την τροφή τους μόνα τους. Η Μεσογειακή φώκια τρέφεται με μια ποικιλία από ψάρια, μαλάκια και δεκάποδα. Σε θέματα όπως οι μετακινήσεις, οι ρυθμοί, οι χρόνοι και τα βάθη κατάδυσης οι γνώσεις μας είναι ακόμη ελλιπείς. Εξαιτίας της σπανιότητας του είδους, οι ερευνητές είναι επιφυλακτικοί στην εφαρμογή μεθόδων που έχουν χρησιμοποιηθεί στην μελέτη άλλων θαλάσσιων θηλαστικών, όπως το μαρκάρισμα ή η τοποθέτηση πομπών παρακολούθησης σε ζώα. Πάντως σήμερα γνωρίζουμε ότι οι φώκιες διανύουν αποστάσεις αρκετών δεκάδων χιλιομέτρων και κυνηγούν σε βάθη που φθάνουν τουλάχιστον τα 70-80 μέτρα. Οι ερευνητές-βιολόγοι συνεχίζουν τις προσπάθειες για την αποκάλυψη των μυστικών της βιολογίας και της οικολογίας του είδους αφού η γνώση αυτών των θεμάτων είναι απαραίτητη για τη σχεδίαση ουσιαστικών μέτρων προστασίας.
Η Μεσογειακή φώκια βρίσκεται στην υψηλότερη βαθμίδα του πλέγματος των τροφικών σχέσεων του θαλάσσιου οικοσυστήματος. Η προστασία της σημαίνει στην ουσία ολοκληρωμένη προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Με αυτή την έννοια αποτελεί ένα ζωικό είδος-σύμβολο για τις προσπάθειες διατήρησης της ζωής στη Μεσόγειο.

Απειλές
Η σχέση φώκιας-ανθρώπου είναι της φορές ανταγωνιστική. Στην Ελλάδα, απειλές για την επιβίωση της Μεσογειακής Φώκιας, της η ηθελημένη θανάτωση, η μείωση της διαθέσιμης τροφής και η τυχαία σύλληψη της σε αλιευτικά εργαλεία, σχετίζονται με την αλιεία. Ειδικά, η εντατικοποίηση της μέσης αλιείας και οι παράνομες δραστηριότητες, που έχουν ως αποτέλεσμα τη μείωση των αλιευτικών αποθεμάτων, θίγουν άμεσα και της παράκτιους ψαράδες, οι οποίοι δεν μπορούν να ανταγωνιστούν τα μεγάλα σκάφη της τα γρι-γρι και της ανεμότρατες.Οι συνεχείς πιέσεις από της ανθρώπινες δραστηριότητες (βιομηχανία, ρύπανση, ανεξέλεγκτος τουρισμός), προκαλούν καταστροφή των βιοτόπων και ενόχληση και οι φώκιες αναγκάζονται να αλλάζουν τον τρόπο ζωής της, με αποτέλεσμα τη χαμηλή γεννητικότητα και την υψηλή θνησιμότητα του είδους. Επειδή η φώκια βρίσκεται στην κορυφή της οικολογικής πυραμίδας μπορεί να θεωρηθεί δείκτης της υγείας του θαλάσσιου περιβάλλοντος και η εξαφάνισή της, προοίμιο της επικείμενης καταστροφής του.

Ιστορία – Λογοτεχνία
Δεκάδες αναφορές από την ιστορία και τη λογοτεχνία σκιαγραφούν την αρμονική σχέση ανθρώπου και Μεσογειακής φώκιας από την Ομηρική εποχή μέχρι και τα σύγχρονα χρόνια. Στη συνέχεια παραθέτουμε μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά αποσπάσματα με αναφορές σε Μεσογειακή φώκια.

«...Κι ήρθαν οι φώκιες σωρευτές απ' το γιαλό κι αράδα
ξαπλώθηκαν στης θάλασσας τ' αμμουδερό ακρογιάλι.
Και στο καταμεσήμερο βγήκε κι ο γέρος όξω
απ' το γιαλό κι απάντησε τις φώκιες τις θρεμμένες,
κι όλες σαν τις γυρόφερε μετρούσε πόσες ήταν...».
Απόσπασμα από την «Οδύσσεια» του Ομήρου σε μετάφραση Ζήσιμου Σιδέρη.

«Μια φώκη, βόσκουσα εκεί πλησίον, εις τα βαθειά νερά ήκουσεν ίσως το σιγανό μοιρολόγι της γραίας, και εθέλχθη από τον θορυβώδη αυλόν του μικρού βοσκού και ήλθε παραέξω, εις τα ρηχά, κι ετέρπετο εις τον ήχον κι ελικνίζετο εις τα κύματα». Αλλά πολύ γρήγορα τα πράγματα αντιστρέφονται, γιατί «καθώς η φώκη είχεν έλθει έξω εις τα ρηχά ηύρε το μικρόν πνιγμένον σώμα της πτωχής Ακριβούλας, και άρχισε να το περιτριγυρίζει και να το μοιρολογά, πριν αρχίση το εσπερινόν δείπνον της. Το μοιρολόγι της φώκης, το οποίον μετέφρασεν εις ανθρώπινα λόγια εις γέρων ψαράς, εντριφής εις την άφωνον γλώσσαν των φωκιών, έλεγε περίπου τα εξής: Αυτή ήτον η Ακριβούλα
η εγγόνα της γριά-Λούκαινας
φύκια 'ναι τα στεφάνια της,
κοχύλια τα προικιά της
κι' η γριά ακόμη μοιρολογά
τα γεννοβόλια της τα παλιά.
Σαν νάχαν ποτέ τελειωμό
τα πάθια κι οι καυμοί του κόσμου».
Απόσπασμα από το «Μοιρολόγι της Φώκιας» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη.

«...Ξυπνάν οι ναύτες του βυθού ρεσάλτο να βαρέσουν
κι απέ να σου χτενίσουνε για πάντα τα μαλλιά
τρόχισε εκείνα τα σπαθιά του λόγου που μ' αρέσουν
και ξαναγύρνα με τις φώκιες πέρα στη σπηλιά...»
Απόσπασμα από το ποίημα «Εσμεράλδα» του Νίκου Καββαδία από τη συλλογή «Πούσι».

«...Ανοίγω το στόμα μου κι αναγαλλιάζει το πέλαγο
και παίρνει τα λόγια μου στις σκοτεινές του τις σπηλιές
και στις φώκιες τις μικρές τα ψιθυρίζει,
τις νύχτες που κλαιν των ανθρώπων τα βάσανα...».
Απόσπασμα από το «Άξιον Εστί» του Οδυσσέα Ελύτη

«...- Άσ' τ' αυτά! είπεν ο παππούς πάλιν. Επέρασες από της θάλασσας τον αφαλό και είδες το νερό που γυρίζει γύρω, γύρω, γύρω, σαν που γυρίζ' η γιαγιά σου η Χατζήδενα την άρμη στην πακίρα, και γίνεται μια τρύπα μες στην μέση;
- Όχι, παππού, δεν το είδα!- Ωχ! ψυχή μου, δεν είδες τίποτε λοιπόν!- Και πού είναι αυτό, παππού;
- Αυτό είναι, έτσι κομμάτι παρ' εδώ, είπεν ο παππούς, δεικνύων εις τον ορίζοντα δια της χειρός-εκεί όπου ευρίσκεται η Φώκια, η μάνα τ' Αλέξανδρου. Αυτήν την είδες καν, την είδες;
- Όχι, παππού, δεν την είδα!
- Αχ! ψυχή μου, ανεστέναξε βαθύτερον ο παππούς, τίποτε δεν είδες, τίποτε!
- Και πώς είναι η Φώκια, παππού;
- Να έτσι, -είπεν ο παππούς χειρονομών ούτως, ως εάν είχε την Φώκιαν ενώπιόν του και μοι ώριζεν ανατομικώς τα μέλη της. -Από τον αφαλό και πάνου είναι η εμορφότερη γυναίκα, από τον αφαλό και κάτω είναι το φοβερότερο ψάρι. Κάθεται στον πάτο της θάλασσας. Μα κει που σκιαχθεί κανένα καράβι που περνά από πάνω, κάνει μία χοπ! και βγαίνει στην επιφάνεια, κάνει μια χαπ! και αρπάζει το καράβι με το χέρι της και το σταματά. Απέ, φωνάζει τον καπετάνιο και τον ερωτά: Αλέξανδρος ο βασιλεύς, ζει και βασιλεύει; τρεις φορές τον ερωτά, ψυχή μου, και τρεις φορές ο καπετάνιος σαν της ειπεί πως ζει και βασιλεύει, τον αφήνει και πάγει στην δουλειά του. Σαν της ειπεί πως δεν ζει, τον βουλά και τον πνίγει...».

Απόσπασμα από το διήγημα «Το Μόνον της Ζωής μου Ταξίδιον» του Γεώργιου Βιζυηνού

Αν δείτε φώκια
Κατά την επίσκεψή σας στις ελληνικές παραλίες μπορεί να συναντήσετε μια φώκια ζωντανή, νεκρή ή τραυματισμένη. Είναι σημαντικό να γνωρίζετε τι πρέπει να κάνετε για να είστε και εσείς και η φώκια ασφαλείς.

- Παραμείνετε τουλάχιστον 30 μέτρα ΜΑΚΡΙΑ από το σημείο που βρίσκεται η φώκια και πάντα πίσω από τις προειδοποιητικές πινακίδες/ κορδέλες/ ή κώνους του Λιμεναρχείου που πιθανόν να έχουν τοποθετηθεί γύρω από το ζώο.
- Προσπαθήστε να ΑΠΟΦΥΓΕΤΕ τυχόν ΘΟΡΥΒΟΥΣ κοντά στη φώκια, μην πετάτε άμμο, πέτρες και άλλα αντικείμενα προκειμένου να της τραβήξετε την προσοχή. Όπως κάθε άγριο ζώο απαιτεί ησυχία, απόσταση και σεβασμό για την καλύτερη δυνατόν παρατήρησή του.
- ΜΗΝ ΒΡΕΧΕΤΕ τη φώκια. Αν είναι έξω από το νερό θέλει να παραμείνει ΣΤΕΓΝΗ.
Δεν πρέπει ΠΟΤΕ να ταΐζετε τη φώκια, είτε στη στεριά είτε στη θάλασσα.
- ΜΗΝ ΕΜΠΟΔΙΖΕΤΕ την πρόσβαση της φώκιας προς τη θάλασσα και μην περνάτε ποτέ πάνω ή δίπλα από το ζώο.
- ΜΗΝ ΑΦΗΝΕΤΕ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ να πλησιάσουν τη φώκια, μπορεί να τραυματιστούν εφόσον είναι απρόβλεπτη η συμπεριφορά της.
- ΤΑ ΚΑΤΟΙΚΙΔΙΑ ΖΩΑ θα πρέπει να ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΘΟΥΝ διότι είναι φορείς επικίνδυνων ασθενειών για την Μεσογειακή φώκια.
- Παρατηρείστε με ΠΡΟΣΟΧΗ το μέγεθος και το χρώμα της φώκιας, και αν τυχόν φέρει στο σώμα της χαρακτηριστικά σημάδια ή έχει κάποιο σοβαρό τραυματισμό.
- Προσπαθήστε να έρθετε σε επαφή με το πλησιέστερο Λιμεναρχείο ή Λιμενική Αρχή για να αναφέρετε το περιστατικό.

MOm
Εταιρεία για τη Μελέτη και Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας

Η MOm, η Εταιρεία για τη Μελέτη και Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας είναι μια ελληνική, μη κερδοσκοπική, μη κυβερνητική Περιβαλλοντική Οργάνωση, που ιδρύθηκε το 1988 από μια ομάδα βιολόγων ερευνητών του θαλάσσιου περιβάλλοντος.
Στόχοι της MOm είναι η μελέτη και η απόκτηση γνώσης για τη βιολογία, οικολογία και συμπεριφορά της Monachus monachus και η προστασία, τόσο του είδους όσο και των βιοτόπων του, με κάθε νόμιμο μέσο.
Οι δράσεις της MOm πραγματοποιούνται από μία ομάδα αφοσιωμένων ανθρώπων διαφόρων ειδικοτήτων, βιολόγων, περιβαλλοντολόγων, ερευνητών, τεχνικών πεδίου, εκπαιδευτικών, αλλά και πολλών εθελοντών. Οι πόροι της προέρχονται από τις συνδρομές και δωρεές των περισσότερων από 6.700 μελών-υποστηρικτών της δράσης της, από δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς και από τις συνεργασίες της με την Πολιτεία και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το 1996 η ΜΟm έγινε δεκτή ως μέλος της ΙUCN (Ιnternational Union for the Conservation of Nature) ως μη κυβερνητική οργάνωση με εθνική εμβέλεια.