Οι σταθεροί κωμικοί τύποι της Κρητικής Κωμωδίας

Βέρα Τσαγκάρη
Θεατρολόγος

Στα χρόνια της Ενετοκρατίας παρατηρήθηκε στην Κρήτη μια έντονη πνευματική κίνηση, που τερματίστηκε απότομα το 1669, όταν ο Χάνδακας έπεσε στα χέρια των Τούρκων. Αξιόλογο προϊόν της δημιουργικής αυτής περιόδου αποτελεί η άνθηση ενός ξεχωριστού θεατρικού φαινομένου, του λεγόμενου Κρητικού Θεάτρου.
Συνολικά από την εποχή αυτή μας έχουν σωθεί οκτώ πρωτότυπα έμμετρα έργα και ένα σε μετάφραση, επίσης έμμετρο, από τα οποία τα τρία είναι κωμωδίες. Πρόκειται για τον Κατζούρμπο, του Γεωργίου Χορτάτση, το Στάθη αγνώστου συγγραφέα και το Φουρτουνάτο του Μάρκου Αντωνίου Φώσκολου.
Πρότυπο για τη συγγραφή των παραπάνω κωμωδιών αποτέλεσε η σύγχρονή τους λόγια ιταλική κωμωδία, η λεγόμενη commedia erudita. Η commedia erudita, εμπνευσμένη από τις ρωμαϊκές κωμωδίες του Πλαύτου και του Τερέντιου, κληρονόμησε από τα πρότυπά της την τάση να χρησιμοποιεί τυποποιημένους χαρακτήρες, οι οποίοι επαναλαμβάνονται στα θεατρικά κείμενα. Το γνώρισμα αυτό της commedia erudita έχει περάσει και στις κωμωδίες του κρητικού θεάτρου.
Οι σταθεροί τύποι που απαντώνται στις κρητικές κωμωδίες είναι οι εξής:
1. Οι ερωτευμένοι νέοι
Οι ερωτευμένοι νέοι είναι οι μοναδικοί ίσως σοβαροί (μη κωμικοί) χαρακτήρες, που παρουσιάζονται στις κωμωδίες του κρητικού θεάτρου. Χωρίς να έχουν απαραίτητα μεγάλους ρόλους, οι νεαροί ερωτευμένοι αποτελούν ουσιαστικά το κέντρο της πλοκής, αφού ο έρωτάς τους είναι εκείνος που τροφοδοτεί την υπόθεση του έργου. Οι δυσκολίες και τα εμπόδια, που συναντούν στον έρωτά τους, καθώς και οι απεγνωσμένες τους προσπάθειες να είναι μαζί αποτελούν την κεντρική πλοκή του έργου, που διανθίζεται βέβαια από πλήθος άλλες δευτερεύουσες σκηνές. Είναι δυνατόν τέλος σε μια κωμωδία να συναντήσουμε δυο ερωτευμένα ζευγάρια, γεγονός που περιπλέκει περισσότερο την εξέλιξη του έργου. Κάτι τέτοιο συμβαίνει στον Στάθη.
2. Ο ερωτευμένος γέρος
Ο τύπος αυτός κατάγεται από τον γνωστό senex της ρωμαϊκής κωμωδίας και είναι ιδιαίτερα κωμικός. Συνήθως είναι ερωτευμένος με μια νεαρή κοπέλα, που θα μπορούσε κάλλιστα να ήταν και κόρη του και τις περισσότερες φορές έχει αντεραστή του έναν κατά πολύ νεότερό του άντρα. Ο ερωτευμένος γέρος με ιδιαίτερα κωμικό τρόπο εξιστορεί τα παθήματα του έρωτά του και πασχίζει με κάθε τρόπο να κερδίσει το αντικείμενο του πόθου του, μάταια όμως, καθώς οι κωμωδίες λήγουν πάντα με το αίσιο σμίξιμο των νεαρών ερωτευμένων, προς μεγάλη απογοήτευση των γερόντων.
3. Ο σχολαστικός δάσκαλος
Είναι ένα ιδιαίτερα κωμικό πρόσωπο, που αποτελεί εύρημα της commedia erudita μιας και ο τύπος αυτός δεν απαντάται στις ρωμαϊκές κωμωδίες. Ο δάσκαλος συνήθως είναι ανύπαντρος, έχει κωμική εμφάνιση και διαπληκτίζεται συχνά με τους πανούργους υπηρέτες, που τον γελοιοποιούν και τον χλευάζουν σε κάθε ευκαιρία. Ο ίδιος όμως θεωρεί τον εαυτό του αξιόλογο και πολύξερο, καυχιέται σε κάθε ευκαιρία για τις πολύπλευρες γνώσεις του και μνημονεύει συχνά κατά λέξη χωρία ολόκληρα από έργα Λατίνων συγγραφέων, στην προσπάθειά του να επιδείξει τον πλούτο των γνώσεών του. Χαρακτηριστική τέλος είναι η επίμονη χρήση της λατινικής γλώσσας από τους δασκάλους της κρητικής κωμωδίας, γεγονός που προκαλεί συχνές παρεξηγήσεις με τους συνομιλητές τους, εξ αιτίας των παρανοήσεων των λεγομένων τους.
4. Ο μπράβος
Ο τύπος αυτός αντλείται από την αττική κωμωδία, από εκεί περνά στο ρωμαϊκό θέατρο (χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Πυργοπολυνίκης, ο κεντρικός ήρωας της κωμωδίας του Πλαύτου Miles gloriosus) και φτάνει μέχρι την Αναγέννηση. Αποτελεί έναν από τους πιο συνηθισμένους και αγαπητούς τύπους της commedia erudita, που υιοθετήθηκε και από την κρητική κωμωδία. Ο μπράβος συνεχώς καυχιέται για τις πολεμικές του ικανότητες και τις ερωτικές του επιτυχίες και εξιστορεί τα κατορθώματά του στο πεδίο της μάχης, προκειμένου να κερδίσει το θαυμασμό των συνομιλητών του. Η πραγματικότητα όμως πολύ απέχει από τα λεγόμενά του, μιας κι ο μπράβος στην πραγματικότητα είναι ένας θρασύδειλος ψευτοπαλικαράς, που το βάζει στα πόδια στην πρώτη δυσκολία. Συχνά μάλιστα γίνεται αντικείμενο εμπαιγμού από τους δούλους, που ξεσκεπάζουν εύκολα το πραγματικό του πρόσωπο. Συχνά ο μπράβος παρουσιάζεται στις κωμωδίες ερωτευμένος, ο έρωτάς του όμως ποτέ δεν καρποφορεί.
5. Εταίρες
Αυτός ο τύπος του «υποκόσμου» έλκει την καταγωγή του από τη νέα αττική και τη λατινική κωμωδία, απ’ όπου περνάει στην commedia erudita. Οι εταίρες είναι συνήθως πανέξυπνες, αδίστακτες και πανούργες. Συχνά αποκαλούνται από τα υπόλοιπα πρόσωπα της κωμωδίας με χαρακτηρισμούς όπως «πολιτικές», «δασκάλες», «εταίρες», «ρουφιάνες», χαρακτηρισμοί όμως που δικαιολογούνται πλήρως, κρίνοντας τη συμπεριφορά τους. Οι εταίρες συνήθως έχουν υπό την προστασία τους μια νεαρή κοπέλα, που συνήθως κακομεταχειρίζονται, ενώ συχνά επιδιώκουν με τις ενέργειές τους να φέρουν σε επαφή ζευγάρια ερωτευμένων.
6. Δούλοι
Ο τύπος του δούλου κυριαρχεί στο κωμικό θέατρο από την αρχαιότητα κιόλας. Σε κάθε κρητική κωμωδία εμφανίζονται περισσότεροι του ενός δούλοι, με διαφορετικά ο καθένας χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Γενικότερα χωρίζονται σε δυο μεγάλες κατηγορίες: τους έξυπνους και τους χαζούς (μπουφόνους). Από κει και πέρα κάθε ένας εμφανίζει ποικίλα επιμέρους χαρακτηριστικά, όπως είναι η πονηριά, η απατεωνιά, η κατεργαριά, η τεμπελιά, η λαιμαργία, η φιλαργυρία. Άλλοι δούλοι είναι περισσότερο και άλλοι λιγότερο πιστοί στα αφεντικά τους, αν και τις περισσότερες φορές προσπαθούν με τις πράξεις να φέρουν εις πέρας τους σκοπούς των αφεντάδων τους. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που περιπλέκουν την υπόθεση της κωμωδίας με τα λάθη και τις ανοησίες τους, ενώ συχνές είναι και οι εμπλοκές τους σε καυγάδες και φιλονικίες με τους μπράβους, τους δασκάλους και τις εταίρες, αλλά και μεταξύ τους. Δίπλα στους δούλους υπάρχουν και οι υπηρέτριες, οι λεγόμενες φαμέγιες. Οι φαμέγιες, ζωηρές, πονηρές και σκανδαλιάρες, είναι άμεσα δεμένες με τις κυράδες τους, τις οποίες υπηρετούν πιστά στις ερωτικές τους υποθέσεις. Συχνά μάλιστα παρουσιάζονται κι οι ίδιες ερωτευμένες. Οι δούλοι και οι υπηρέτριες είναι οι κατ’ εξοχήν κωμικοί τύποι της κρητικής κωμωδίας. Με τις πράξεις τους τροφοδοτούν την πλοκή και κινητοποιούν την εξέλιξη του έργου. Συχνά μάλιστα αποτελούν τα κεντρικά πρόσωπα των κωμωδιών γι’ αυτό και δε λείπουν οι περιπτώσεις που από το όνομά τους παίρνει τον τίτλο της ολόκληρη κωμωδία (όπως για παράδειγμα συμβαίνει στον Κατζούρμπο).

Βιβλιογραφία:

• Αλέξης Σολωμός, Το κρητικό θέατρο, Πλειάς, Αθήνα, 1973.
• David Holton (επιμ.), Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης, Π.Ε.Κ., Ηράκλειο, 1997.
• Γεωργίου Χορτάτση, Κατσούρμπος (επιμ. Στ. Κακλαμάνης), στο πρόγραμμα της παράστασης από τη Νέα Σκηνή, Αθήνα, 1993.
• Στάθης, Lidia Martini (επιμ.), Θεσσαλονίκη, 1976.
• Μάρκου Αντωνίου Φώσκολου, Φουρτουνάτος, Alfred Vincent (επιμ.), Ηράκλειο, 1980.