ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΙΑ - Ο ρόλος του Σκηνογράφου στην θεατρική πράξη

Μαρία Χανιωτάκη
Σκηνογράφος, Εικαστικός και Συγγραφέας

"Βρίσκομαι πάντα αλλού, ένα αλλού, που πλανιέται ρευστό. Απουσιάζοντας καιρό από τον εαυτό μου και μη όντας παρών πουθενά ,παραχωρώ πολύ εύκολα την ασυνέπεια των ονειροπολήσεων μου, στους απέραντους χώρους που τις ευνοούν" (1)

"Είμαστε οι αρχιτέκτονες του γύψου και του ανέμου" (2)
"..υλοποιούμε ουτοπίες:στόχος μας είναι να γίνουμε οι αρχιτέκτονες της φαντασίας, να πραγματοποιήσουμε αυτό που κανένας πολεοδόμος δεν μπορεί να πραγματοποιήσει: εφήμερες αρχιτεκτονικές. Μέσα από τα όνειρά μας, μεταφέρουμε το λόγο των ποιητών"(3)
"Αυτή η Τέχνη που εξαφανίζεται όπως οι στιγμές της ζωής δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται με ελαφρότητα"(4)

Πόσοι πραγματικά γνωρίζουν τι είναι Σκηνογραφία και τι ακριβώς κάνει ο Σκηνογράφος στην προετοιμασία ενός Θεατρικού έργου.
Πόσο συχνά η Σκηνογραφία για ένα Θεατρικό έργο καταφέρνει να είναι η δημιουργία ενός ζωτικού Χώρου που ο ηθοποιός να κινείται μέσα του με το βαθύτερό του είναι... Πόσο συχνά βλέπουμε τον Χώρο μαζί με το Σώμα του ηθοποιού να αποτελούν ένα ζωντανό γλυπτό στο χρονικό πέρασμα …της δράσης.
"Οι φιλότεχνοι δεν μπορούν να καταλάβουν γιατί όλες οι Σκηνογραφίες δεν γίνονται από "μεγάλους" ζωγράφους η γλύπτες. Αντίθετα με τον Ζωγράφο του καβαλέτου στις δύο διαστάσεις η με το γλύπτη στις τρεις ο Σκηνογράφος σκέπτεται σύμφωνα με τις επιταγές της τέταρτης διάστασης, το χρονικό πέρασμα-όχι την σκηνική εικόνα αλλά την σκηνική κινούμενη εικόνα" όπως γράφει χαρακτηριστικά ο γνωστός Άγγλος Σκηνοθέτης Peter Brook στο βιβλίο του "η Σκηνή δίχως όρια"
Όταν μιλάμε για Σκηνογραφία στο Θέατρο εννοούμε την διαμόρφωση του Χώρου (Σκηνικό) για ένα Θεατρικό έργο και την μελέτη των κουστουμιών. Η Σκηνογραφία λοιπόν αφορά την Εικόνα, ό,τι είναι ορατό επί Σκηνής.
Στις περισσότερες θεατρικές παραστάσεις το Σκηνικό ενός έργου καθώς και τα κουστούμια τελειώνουν εκεί από όπου θα μπορούσαν να είχαν αρχίσει. Δηλαδή σταματούν το ταξίδι της φαντασίας εκεί όπου έχει γίνει μια Εισαγωγή στην Σκηνογραφία. Βιάζονται συνήθως πολύ να γίνουν ωραία...
Οι περισσότεροι που κάνουν Σκηνογραφία δημιουργούν έναν Χώρο με μια Εικαστική αγωνία ..μέσα του η συχνά αναλαμβάνουν την Εικαστική επιμέλεια ..του Χώρου μέσα στον οποίο οι ηθοποιοί θα ερμηνεύσουν ένα ρόλο. Όμως το Θέατρο δεν είναι Εικαστικός Χώρος γιατί δεν είναι Αίθουσα Τέχνης. Ένας Εικαστικός καλλιτέχνης πολύ δύσκολα θα διάλεγε την Σκηνή ενός Θεάτρου για να παρουσιάσει το έργο του.Δεν έχει ανάγκη λοιπόν από Εικαστική πινελιά με την στενή έννοια του όρου το Θέατρο. Ο Peter Brook έλεγε για κάθε τι που… καλλιτεχνίζει…στο Θέατρο χαρακτηριστικά : "To be Artistic in Theatre is horrible"
Το Σκηνικό είναι κάτι άλλο από μια Σύνθεση που στέκει αυθύπαρκτη σε έναν Χώρο, γιατί μέσα του ζει ο ηθοποιός.
Ο ηθοποιός " δεν είναι ερμηνευτής, επειδή το Σώμα του δεν είναι όργανο. Δεν είναι όργανο του μυαλού. Δεν είναι τα υποστηρίγματα του." όπως λέει ο Valere Novarina στο βιβλίο του «Γράμμα στους ηθοποιούς». Δεν είναι τυχαίο που οι μεγάλοι ηθοποιοί καθώς υποδύονται έναν ρόλο Σκηνογραφούν.. με το Σώμα τους ενώ βαδίζουν μέσα στον Χώρο.
Η Θεατρική πράξη είναι αναπόσπαστα δεμένη με την ζωή μέσα της κι αρχίζει εκεί όπου η Συγκίνηση γεννιέται. Τότε οι ωραίες εικόνες ,τα εντυπωσιακά σκηνικά και εφέ παύουν να έχουν σημασία από μόνα τους, αν δεν είναι απολύτως ζητούμενα μέσα από την ίδια την έκφραση και την αίσθηση του θεατρικού γίγνεσθαι. Χρειάζονται μόνο όσο για να καλύπτουν τυχόν αδυναμίες του Σκηνοθέτη των ηθοποιών και γιατί όχι αδυναμίες περιεχομένου και δυνατοτήτων έκφρασης. Όταν το Θέατρο επιτελεί τον βαθύ σκοπό του ,όπως και στην Τέχνη (που δεν είναι άλλος από το είναι των πραγμάτων) τα ωραία σκηνικά μένουν με την ωραιότητα.. του περιεχομένου τους. Εντυπωσιακά όσο ..συνήθως η φτωχά δίχως μυστήριο και φαντασία αλλά… όμορφα….. Η Σκηνογραφία δεν είναι διακόσμηση της Σκηνής και το Θεατρικό κουστούμι δεν είναι ένα οποιοδήποτε ρούχο όμορφο η έστω απλά ευρηματικό.
Δεν υπάρχουν όρια στη σκέψη όπως δεν υπάρχουν όρια στην Φαντασία .Η Σκηνογραφία δημιουργεί τον κόσμο της μέσα από την Φαντασία, χρησιμοποιεί τα υλικά της. ¨Όπως έλεγε ο Σαίξπηρ "είμαστε φτιαγμένοι από την ύλη που πλάθονται τα όνειρα"
Ο Σκηνογράφος με τα φανταστικά του μέσα προσπαθεί μέσα από τον ηθοποιό και τον ορατό του κόσμο ν αγγίζει την ψυχή και την φαντασία του Θεατή. Να βοηθήσει τον θεατή να φανταστεί περισσότερα από όσα μπορεί δει. Γι αυτό δεν βασίζεται στην περιγραφή αυτών που θέλει να δείξει. Για μια Σκηνογραφία δεν θα μπορούσα να διανοηθώ να εκφραστώ παρά μόνο μέσα από την αίσθηση. Στην προσπάθεια για να κατασκευαστεί ένα βουνό στον Χώρο για παράδειγμα, πρέπει πρώτα να απαντηθεί η ερώτηση τι είναι Βουνό η τι είναι αυτό που το κάνει να είναι Βουνό αλλά και μια σειρά άλλων ερωτήσεων μέσα από την αίσθηση και την δράση των προσώπων. Οι πηγές για το πώς θα το δείξουμε από εκεί κι έπειτα υπάρχουν στην Φαντασία μας κι είναι αποτέλεσμα έρευνας και συνεργασίας με εκείνους που συμμετέχουν στην δημιουργία μιας παράστασης. Ο Σκηνογράφος χρειάζεται να αφήσει την Φαντασία του να ελευθερωθεί, προχωρώντας όλο και μακρύτερα ξεπερνώντας κάθε στιγμή τον ίδιο του τον εαυτό. Ωστόσο, για μια τέτοια διαδικασία δεν αρκεί το μυαλό και η γνώση αλλά ολόκληρος ο εαυτός, η καρδιά. Μήπως όμως αυτός δεν είναι κι ο μόνος τρόπος για να κάνουμε Θέατρο ,όπως και για να εκφραστούμε μέσα από την Τέχνη;
Η συγκίνηση, αυτό που ζητείτε κάθε στιγμή μέσα μας εκείνο που γοητεύει δεν είναι αυτό που έχουμε να πούμε αλλά εκείνο που λέγεται στον καθένα μέσα του. Η εσωτερική ώθηση είναι η ενεργητική δύναμη για να δημιουργηθεί η ορατή ποίηση …και είναι η ίδια κι η πηγή της. Ωστόσο… υπάρχει κι ένα άλλο πολύ σημαντικό στοιχείο για την δημιουργία αυτής της ορατής αίσθησης που αναζητείται. Το αίνιγμα …η γοητεία που κρύβει κάθε τι που δεν λέγεται ολόκληρο εξ αρχής αλλά και που τελειώνοντας διατηρεί ένα κομμάτι από το μυστήριο του. Αυτό που διαφορετικά συμπληρώνεται από την Φαντασία του κάθε θεατή …κάθε φορά αλλιώτικο ..άγνωστο και γνώριμο.. ταυτόχρονα, αμέσως μετά το κλείσιμο της Αυλαίας. "…to sing a song ,no song comes ,yet you hear it" λέει χαρακτηριστικά ο Samuel Beckett. Σε αυτή τη φράση συνοψίζεται κι ο ρόλος της Σκηνογραφίας στο Θέατρο.
Από ένα μικρό Αντικείμενο μπορούμε να φανταστούμε ολόκληρη την Αίγυπτο. Χρειάζεται να βρεθεί ο απλούστερος τρόπος να ειπωθεί μια ιστορία… "το να σκηνογραφείς με το συναίσθημα καθώς και με τα μάτια σημαίνει να προχωρήσεις πάνω στο έδαφος του, να αισθανθείς τις διαστάσεις του την γεωμετρία του.." έλεγε ο Άγγλος Σκηνογράφος Gordon Graig στις αρχές του 20ουαιώνα.
Η κατασκευή που ζητάμε να φτιάξουμε δεν μπορεί να είναι η περιγραφή αυτού που θέλουμε να δείξουμε αλλά η ψυχή του μέσα σε ένα πραγματικό Χώρο με όλα τα μαθηματικά του δεδομένα. Αν μείνει αυτή η κατασκευή σε μια περιγραφή ή ένα εντυπωσιακό ωραίο αποτέλεσμα δεν είναι παρά ένα μικρό μέρος μιας ιστορίας που πολύ σύντομα θα έχουμε ξεχάσει. Το Θέατρο για να υπάρξει χρειάζεται Σώματα μέσα του, Χώρο Χρόνο Ζωή και κυρίως Θεατές που όλοι μαζί θα το μοιραστούν. Είναι εκείνο " το εφήμερο αιθέριο τίποτα " που έλεγε επίσης ο Σαίξπηρ. Για να μπορέσουν ωστόσο όλα αυτά να συμβούν χρειάζεται η συνεργασία του Σκηνοθέτη κι όλων όσων δουλεύουν για τον ίδιο σκοπό. Ποιος μπορεί να πει σε μια παράσταση από πού ακριβώς τελειώνει η δουλειά κάποιου κι αρχίζει κάποιου άλλου. Ποιος μπορεί να πει ότι έρχεται στο Θέατρο σαν συντελεστής για να καταθέσει την δουλειά του και να φύγει. Λέγεται ωστόσο συχνά.. Αν δεν είχα καταθέσει την δουλειά μου σε μια Αίθουσα Τέχνης θα μπορούσα και να είχα συμφωνήσει. Όμως το Θέατρο είναι το αποτέλεσμα της δουλειάς, της ψυχής και της αγάπης Ομάδας ανθρώπων και παραμένει αποτέλεσμα μιας συνεργασίας. Μιας βαθιάς συνάντησης δύο η περισσότερων ψυχών συντελεστών ηθοποιών και θεατών κάθε φορά που ανοίγει και κλείνει η Αυλαία και μόνο τότε. Μια βαθιά συνάντηση που συνεχίζεται στην φαντασία και στην καρδιά του Θεατή.
Το Σκηνικό είναι ο μαγικός Χώρος όπου όλα μπορούν νά συμβούν… ή ακόμη όπως έλεγε ο Τσεχοσλοβάκος Σκηνογράφος Josef Svoboda "o διάλογος του χώρου, του χρόνου της κίνησης και του φωτός πάνω στη σκηνή." ή όπως έλεγε ο Άγγλος Σκηνογράφος Ralph Koltai. "O,τι ποτέ δεν έχει δει ο ηθοποιός –ποτέ δεν οραματίστηκε ο Σκηνοθέτης"

Σημειώσεις:
(1)Ηenri Bosco από το βιβλίο του Υαkinth –Gaston Bachelard,"Η Ποιητική του Χώρου",Εκδόσεις Χατζηνικολή
(2),(3),(4) Γιάννης Κόκκος, "Ο Σκηνογράφος και ο ερωδιός", Εκδόσεις Καστανιώτη.

(Το Άρθρο αυτό είναι μέρος από τον Πρόλογο του βιβλίου της Μαρίας Χανιωτάκη "η Μαγική Σκηνή" που πρόκειται να εκδοθεί σύντομα)