Φως στη σκηνή…

Ζαχαρίας Κατσακός
Φιλόλογος, DEA Ν. Φιλολογίας

Φώτισε λίγο το πρόσωπο. Δώσε εύρος στη σκιά. Δώσε όγκο στα σκηνικά αντικείμενα ώστε να γίνουν πιο αιχμηρά, λιγότερο δεμένα με το σύνολο. Δώσε τους δηλαδή μιαν αυτονομία, σαν να μπορούν να λειτουργήσουν μόνα τους πάνω στη σκηνή…
Φανταστείτε λοιπόν ότι είστε ένας σκηνοθέτης και πως θέλετε να ολοκληρώσετε τη δημιουργία σας. Ένα από τα πιο δυναμικά στοιχεία μιας παράστασης είναι κι ο φωτισμός. Ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο θα φωτιστεί η σκηνή, τα πρόσωπα, τα αντικείμενα… Βεβαίως είναι αυτονόητο ότι αυτός, όπως κι όλα τ΄ άλλα στοιχεία που συναπαρτίζουν μια παράσταση, αποτελεί μέρος του δραματικού κώδικά της (the dramatic code of representation).
Ο δραματικός αυτός κώδικας είναι, θα έλεγε κανείς, το DNA της θεατρικής σύλληψης, το κύριο συστατικό στοιχείο της θεωρητικής βάσης πάνω στην οποία ο σκηνοθέτης θα αναδημιουργήσει την «κειμενική γλώσσα» και θα την μετουσιώσει σε ζωντανό λόγο, σε θεατρικό γεγονός.
Ο δραματικός κώδικας έχει θεωρητικό υπόβαθρο. Γεννιέται όμως μέσα από τη σκηνική πράξη. Δεν νοείται θεατρικό γεγονός χωρίς ατομική και συλλογική πράξη. Τόσο η θεωρητική, όσο και η πρακτική λειτουργία τού θεατρικού γεγονότος μάς οδηγούν στην αισθητική εμπειρία. Μελετούμε τον σκηνικό φωτισμό ως μέρος αυτής της εμπειρίας, της συγκινησιακής μ’ άλλα λόγια χρήσης του θεατρικού λόγου. Γιατί οι φωτισμοί δεν ‘φωτίζουν’ μόνο τον θεατρικό λόγο, δεν οριοθετούν δημιουργικά μόνο το θεατρικό είδος, αλλά διαμορφώνουν το σύνολο της θεατρικής εμπειρίας. Είναι μέρος της φόρμας και προσπαθούν να αποκαλύψουν με τον δικό τους τρόπο τη μυστική θεατρική γλώσσα (la langue théâtrale cachée).
Η εποχή μας, με τα ποικίλα τεχνικά μέσα και τις εξαιρετικές τεχνικές δυνατότητες που διαθέτει, μπορεί να μας αποκαλύψει ένα νέο σκηνικό κόσμο. Φως στη σκηνή λοιπόν, φως λευκό, γαλάζιο, κόκκινο, πράσινο, φως σκληρό και αιχμηρό, φως παράπλευρο, φως ψυχρό ή ζεστό, φως με ανάγλυφη υφή, ημέρας και νύχτας, φως υδάτινο και λαμπυρίζον (lumière d'eau et miroitante), φωτισμός φλας κυματοειδής, υπαινικτικός και σωματώδης, φωτισμός οπίσθιος, εμπρόσθιος και αναλογικός, φωτισμός με λειτουργία αυτόματης έκθεσης, φως για αυτόματη ανίχνευση προσώπων, φωτισμός με φίλτρα και zoom optical lighting, και τέλος φωτισμός με υπέρυθρες (éclairage infrarouge), μια προσπάθεια που εξελίσσεται τελευταία κυρίως στο πειραματικό ευρωπαϊκό θέατρο.
Kάθε θεατρικό είδος διαφέρει στους τρόπους βάσει των οποίων φωτίζεται η σκηνή. Tο αρχαίο δράμα για παράδειγμα θα φωτιστεί σε ανοιχτό χώρο με εντελώς διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι στον κλειστό. Το ίδιο σε μια αμιγώς πειραματική παράσταση από μια κλασική ή μοντέρνα. Επίσης, στον θεατρικό κυρίως φωτισμό, λαμβάνει κανείς υπόψη του τον σκηνικό και σκηνοθετικό σχεδιασμό. Υπάρχουν όμως και παραστάσεις στις οποίες το ίδιο το φως μπορεί να γίνει ο πρωταγωνιστής, ενώ σε άλλες ο σκηνικός χώρος μπορεί να δημιουργηθεί από το ίδιο το φως.
Η κλασική σκηνή, ιδιαίτερα μάλιστα στο φορμαλιστικό θέατρο, φωτιζόταν από μπροστά. Αντιθέτως, μετά τις τελευταίες εξελίξεις στην τεχνολογία και στην πειραματική φωτογραφία, σήμερα πλησιάζουμε κοντά στον τρισδιάστατο φωτισμό και στον παράπλευρο και γωνιακό φωτισμό για να δώσουμε πιο γλαφυρά την κίνηση των σωμάτων και να αναδείξουμε την πλαστικότητα του σώματος. Το πειραματικό και ερευνητικό θέατρο, μετά τις εξαιρετικά σημαντικές μελέτες του Jerzy Grotowski, έχει αρχίσει να πορεύεται πειραματικά προς αυτή την κατεύθυνση.
Tο κλασικό δράμα, η όπερα, το θέατρο χορού, το μιούζικαλ, η αθηναϊκή επιθεώρηση, αλλά και γιατί όχι, το εικαστικό θέατρο, έχουν μια ιδιαιτερότητα. Το γεγονός ότι συνοδεύονται οργανικά από μουσικά μέρη, μάς αναγκάζουν να ακολουθήσουμε το ρυθμό και τη μορφολογία του ήχου τους, ώστε να προετοιμάσουμε την ‘οπτική’ του απεικόνιση. Έτσι χρησιμοποιούμε τεχνικές, όπως για παράδειγμα οπές φλας, κινητές κεφαλές, ρυθμό τέμπο, φίλτρα motion και radial blur (αντιστοίχως και στη φωτογραφική προσομοίωση), ρομποτικά.
Ένα θέμα που σχετίζεται επίσης άμεσα με τη διάταξη των φωτιστικών spotlights και έχει να κάνει με τη διασπορά και το εύρος των φωτεινών δεσμών από κατάλληλες γωνίες πρόσπτωσης του φωτός, είναι και η επιτυχής επιλογή του εύρους διάχυσης του φωτός. Είναι δηλαδή σημαντικό να γνωρίζουμε πώς θα χρησιμοποιήσουμε αυτά τα τεχνικά μέσα ώστε να δημιουργήσουμε ισορροπημένο γενικό φωτισμό (ambient lighting), φωτισμό ανάδειξης και εστίασης (accent lighting), καθώς και φωτισμό δημιουργίας θεατρικών εφέ.
Είναι αυτονόητο βέβαια ότι μια επιτυχημένη παράσταση δεν είναι αποτέλεσμα και μόνον του φωτισμού. Συμβάλλει πλήθος παραγόντων, μεταξύ των οποίων και ο φωτισμός. Με άλλα λόγια το φως είναι δυναμικό υποσύνολο της παράστασης. Για το λόγο αυτό ο μελετητής φωτισμού είναι ο τρίτος, κατά την άποψή μου μετά τον ηθοποιό και σκηνοθέτη, υπεύθυνος ως προς την επίτευξη της ισορροπίας μεταξύ των υπολοίπων στοιχείων. Η ισορροπία αυτή είναι εκείνη η οποία θα δημιουργήσει την κατάλληλη ατμόσφαιρα για να δομηθεί αισθητικά το θεατρικό γεγονός.
Το σημείωμα αυτό, πέρα από τον εισαγωγικό του χαρακτήρα, θα ολοκληρωθεί με την παράθεση συγκεκριμένων παραδειγμάτων φωτισμού σκηνής. Είναι αποτέλεσμα προσωπικής μελέτης και εμπειρίας.
Το γυναικείο πρόσωπο έχει από τη φύση του περισσότερο υλικό και συναισθηματικό όγκο. Ως εκ τούτου ένας απαλός φωτισμός με μικροπροβολείς μέσης επάνω γωνίας και ευθείας απέναντι καθώς και παράπλευρα macrospot θα τονίσουν το πρόσωπο, θα αφαιρέσουν τις φυσικές αδυναμίες κατασκευής, θα προσθέσουν ένα ονειρικό περίγραμμα και θα δώσουν στην κίνησή του διάρκεια. Επίσης ο οπίσθιος καθοδικός φωτισμός σε γαλάζιο τόνο θα ανοίξει το εύρος διάχυσης και αναλόγως θα μας δώσει πινελιές παστέλ περιγραμμάτων και ημίλευκου φόντου αν έχουμε σκοτεινό ανάγλυφο texture στο σκηνικό.
Απεναντίας, αν επιθυμώ να τονίσω το πρόσωπο και να κάνω πιο σκληρά και αιχμηρά τα χαρακτηριστικά του, πρέπει να τοποθετήσω στη βάση της σκηνής εμπρόσθιο λευκό φίλτρο και να εστιάσω με επάνω spot πολύ πιο κοντά. Με τον τρόπο αυτό θα αναδειχθούν οι μικροατέλειες του προσώπου και θα γίνει πιο παγωμένη η κίνησή του. Συμπληρωματικά θα βοηθήσει ο παράπλευρος, ελεγχόμενος όμως, φωτισμός.
Αναλόγως οι φωτισμοί αναδεικνύουν όχι μόνο την ψυχολογία των προσώπων αλλά και την ίδια την ατμόσφαιρα του έργου. Σε γενικές γραμμές ο μελετητής του φωτός πρέπει να αποφεύγει τον πλατύ φωτισμό γιατί δημιουργεί στασιμότητα, πρέπει να επιδιώκει την εναλλασσόμενη, χαμηλής φωτεινής έντασης, απεικόνιση. Με τον τρόπο αυτό θα εστιάσει με περισσότερη σαφήνεια και θα βοηθήσει τους ρυθμούς της παράστασης.
Στα σύνολα ανθρώπων πρέπει να αναδεικνύονται οι χαμηλής πυκνότητας σκιές και να δημιουργεί κίνηση το περίγραμμα του σώματος. Οι σκληρές σκιές (αποτέλεσμα βίαιου contrast εμπρόσθιου και οπίσθιου φωτός βάσης) παγώνουν μεν την κίνηση, αφαιρούν όμως τη διάρκεια και το ρυθμό.
Ένα σκληρό μοβ φως οπίσθιας παράπλευρης και ένα παγωμένο λευκό ημικυκλικό φλας με εσωτερική ροή φωτεινών δεσμών δημιουργεί την αίσθηση του εγκλεισμού και της απομόνωσης.
Ένα δυνατό κόκκινο με spot σε όλη την έκταση του προσκηνίου και ένα έντονο ψυχρό λευκό οπίσθιο με τέσσερα γωνιακά κίτρινα κάτω δημιουργεί ένταση, ενισχύει την αγωνία, δομεί ασαφές κλίμα και ατμόσφαιρα. Αν προσθέσουμε εμπρόσθιο επάνω διγωνιακό ψυχρό φωτισμό με σκοτεινό τόνο, ολοκληρώνεται μια μαγική εικαστική σύνθεση κατά την οποία τα πρόσωπα αλλά και τα ανθρώπινα σύνολα παίζουν με τις σκιές τους. Έχουμε εναλλασσόμενο μέτρο, γοργό ρυθμό και παγωμένη κίνηση.
Όλα τα παραπάνω μπορούν με εξαιρετικά μεγάλη ευκολία να πραγματοποιηθούν αν σκεφτεί κανείς ότι όλα αυτά δεν ξεπερνούν τους επτά μικροπροβολείς και τέσσερα μάκρο. Δυστυχώς έχω δει πολλές παραστάσεις με περισσότερους και ακριβοπληρωμένους προβολείς που δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά να ‘κλείνουν’ την παράσταση σε ένα ψευδοδιάχυτο ημερήσιο φωτισμό, χωρίς εναλλαγές και παιχνίδια, με εναλλασσόμενα μάλιστα κανάλια.
Όλα τα παραπάνω είναι αναγκαία για μια ειλικρινή παράσταση. Αρκεί να επιτευχθεί η χρυσή και η πιο λιτή ισορροπία. Και ως προς αυτό όλοι οι συντελεστές μιας παράστασης οφείλουν βέβαια να είναι προσεκτικοί.