ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ - Χορός και κίνηση

Ρενή Παπαδάκη Πλουμίδου
Καθηγήτρια Χορού-Χορογράφος

Ο χορός - κι όλες οι άλλες τέχνες που γεννιούνται απ’ αυτόν ή που απλώς τον συνοδεύουν: απ’ το τραγούδι έως την ποίηση και τη γλυπτική- έχει σαν αντικείμενο να δεσμεύει αυτή τη ζωντανή και υπερφυσική δύναμη που γεννιέται από τις ρυθμικές προσπάθειες της ομάδας. Ο χορός, όπως και το προσωπείο, είναι «πυκνωτής ενέργειας»: ενώνει σ’ ένα σύνολο τις σκόρπιες δυνάμεις της φύσης και της κοινότητας, τις δυνάμεις των νεκρών της και των ζωντανών της, δημιουργεί πιο περιεκτικούς πυρήνες πραγματικότητας και ενέργειας.
Ο χορός, κατά κάποιο τρόπο, θέτει σ’ ενέργεια μια έκτη αίσθηση: την αίσθηση με την οποία συνειδητοποιούμε τη θέση και την ένταση των μυών μας, καθώς οι ημικυκλικοί σωλήνες του αυτιού μας μας κάνουν να συνειδητοποιούμε και να κυβερνάμε την ισορροπία μας. Με το φαινόμενο αυτό της μυικής συνήχησης ή συμπάθειας, η έκτη αυτή αίσθηση καθιστά δυνατή την επαφή ανάμεσα στο χορευτή και τον συμμετέχοντα θεατή. Μια επαφή άμεση, που προκαλεί συγκίνηση μέσα από τη σχέση μιας κίνησης του σώματος, που έχει πραγματικά συντελεστεί στο μάξιμουμ της έντασής της, και μιας άλλης κίνησης του σώματος που μόλις και γίνεται αισθητή, μιας κίνησης υπό γένεση ή ακόμα και σε λανθάνουσα μορφή.
Ο χορός όπως και κάθε τέχνη είναι στη βάση του γεγονός πηγαίο και αυθόρμητο, ένας χώρος όπου βρίσκει διέξοδο ο κόσμος των ανθρώπινων συναισθημάτων. Είναι τέχνη παραστατική που εκτυλίσσεται μέσα σε χώρο και χρόνο, κυριολεκτικά και μεταφορικά, και χρησιμοποιεί τις κινήσεις του ανθρώπινου σώματος για να εκφράσει συναισθήματα και ιδέες.
Ο λόγος, η κίνηση και η μουσική ήταν στενά δεμένα στη συνείδηση των ανθρώπων. Στις αρχαίες κοινωνίες η μουσική συνδέεται και με μορφές μιμικής ή και θεατρικής αναπαράστασης που έχουν την αφετηρία τους στις θρησκευτικές τελετουργίες. Από τέτοιες μορφές τελετουργικής αναπαράστασης κατάγεται φυσικά το αρχαίο δράμα, που έφτασε να γίνει μια από τις υψηλότερες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης της αρχαιότητας. Είχε στοιχεία από το παλιό τελετουργικό θέατρο, ταυτόχρονα όμως αποτέλεσε και μια από τις πρώτες μορφές του λαϊκού θεάτρου, αφού το παρακολουθούσε και το έκρινε όλη η κοινωνία.
Αν για τη Δυτική «ανθρωπιστική» αντίληψη ο χορός είναι μια τέχνη «του χώρου και του χρόνου», οι ανθρωπολόγοι προτάσσουν την άποψη ότι το «χορεύειν» είναι μια πολιτική (κοινωνική και αισθητική) συνιστώσα, άμεσα συνυφασμένη με την καθημερινότητα, πριν ακόμα γίνει τέχνη με την καθαρή έννοια του όρου. «Η ορθώς μελετημένη κίνηση είναι από τα πιο ουσιώδη προσόντα ενός ηθοποιού. Με το χορό και την άσκηση ο ηθοποιός μαθαίνει τον τρόπο να περπατάει, να τρέχει, να υποκλίνεται».
Η θέση του χορού στο θέατρο δεν είναι πάντα ίδια και αναλλοίωτη. Οι δυο συγγενείς τέχνες, άλλοτε βαδίζουν παράλληλα, άλλοτε εξελίσσονται κατά αντίθετη φορά, και άλλοτε συμβαίνει να συμβαδίζουν αλλά με διάφορες αυξομειώσεις σα να μπλέκονται οι φωνές μέσα στην πολυφωνική μουσική.
Ο χορός, όπως ήδη αναφέραμε, ακολουθεί και αυτός τα παγκόσμια καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής του. Συμβαίνει μερικές φορές να έχει τον κύριο ρόλο σε μια θεατρική παράσταση, άλλοτε πάλι είναι βοηθητικό στοιχείο. Κάποτε πάλι ελευθερώνεται από το θεατρικό λόγο και τότε ζει και αναπτύσσει τη δική του υπόσταση ως τέχνη αυτούσια. Ο ρυθμός που βγαίνει από το κορμί του ανθρώπου, οι διάφοροι ρυθμοί από τη γύρω φύση, μπορούν να εκφραστούν αμεσότερα με την κίνηση και τη μουσική παρά με το συγκεκριμένο λόγο. Γι’ αυτό μπορούμε να πούμε «εν αρχή ήν ο χορός και ύστερα ο λόγος».
Παντού στον κόσμο, σε οποιαδήποτε χώρα πολιτισμένη ή πρωτόγονη, σε κάθε εποχή και σε κάθε λαό η θεατρική εκδήλωση ξεκινάει από τα στοιχεία του χορού. Από τον ρυθμό, την κίνηση, την ομαδικότητα και το θρησκευτικό αίσθημα. Ο λόγος έπεται και προστίθεται στην όρχηση. Βλέπουμε λοιπόν γιατί τα χορικά μας ξεκουράζουν από τη δραματικότητα. Δεν είναι μόνο η κίνηση και η μουσική ως στοιχεία, αλλά υπάρχει και ένα λυρικό περιεχόμενο. Λυρική ποίηση επικρατεί στο χορό, ακόμη και λυρική σκέψη. Ο χορός σκέπτεται, διηγείται, φιλοσοφεί, συμπονά, συμπάσχει. Το πάθος πλημμυρίζει και ξεσπά και…τότε τα λόγια δε φθάνουν για να εκφραστούν. Έτσι ο λόγος καταφεύγει στη μουσική και οι φράσεις πλαταίνουν με μουσικές καταλήξεις, όπως γίνεται στην εκκλησιαστική μουσική ή όπως στα μοιρολόγια μας.
Υπάρχει λοιπόν αυτή η εναλλαγή ανάμεσα στις δυο τέχνες, που βαδίζουν είτε παράλληλα είτε κατά αντίθετη φορά. Μια τέχνη όμως τόσο πανάρχαια, με ρίζες βαθιές μέσα στο είναι του ανθρώπου, δεν πεθαίνει. Ζει και ακολουθεί τη δική της πορεία και συναγωνίζεται την τραγωδία με τη δική της γλώσσα, δηλαδή την κίνηση και τη μουσική. Έτσι βλέπουμε πόσο πολύτιμο στοιχείο είναι ο χορός π.χ. στο ρόλο των χορικών ως intermedio, της πρόζας και του μουσικού δράματος ως παντομίμα ή τέλος ως απόλυτος χορός. Ο χορός και το θέατρο είναι δυο τέχνες που πλησιάζουν. Το θέατρο σήμερα μεταχειρίζεται το χορό.Η τέχνη του χορού είναι ο συντομότερος δρόμος από άνθρωπο σε άνθρωπο, από ψυχή σε ψυχή, από καρδιά σε καρδιά. Γι’ αυτό ο ηθοποιός είναι το επίκεντρο της θεατρικής πράξης. Τα εκφραστικά μέσα ενός υποκριτή δεν είναι μόνο η φωνή και η άρθρωση. Η ορθώς μελετημένη κίνηση είναι από τα πιο ουσιώδη προσόντα ενός ηθοποιού. Ο ηθοποιός πρέπει να μπορεί και να χορέψει. Με το χορό και την άσκηση ο ηθοποιός μαθαίνει τον τρόπο να περπατάει, να τρέχει, να υποκλίνεται.
Έτσι γενικά ο χορός είναι απαραίτητο στοιχείο για τον ηθοποιό, είναι η έκφραση που βγαίνει από τη στάση, την κίνηση, ακόμα και την ακινησία. Γι’ αυτό και ο ηθοποιός πρέπει να κατέχει το κορμί του όπως ο χορευτής. Για να του δοθεί η δυνατότητα με το κορμί ελευθερωμένο, να εκφράσει τον εσωτερικό του κόσμο. Έτσι κύριο εκφραστικό μέσο γίνεται το σώμα. Η τεχνική, το κέντρο βάρους του σώματος και του συναισθήματος αποτελούν το καθένα ξεχωριστά αντικείμενα άσκησης και επεξεργασίας. Μόνο όμως στο σύνολό τους είναι σε θέση να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για ένα «σωματικό» παίξιμο και αυτό ακριβώς απαιτεί το θέατρο του σώματος.
Ο ηθοποιός, ανεξάρτητα αν είναι ηθοποιός του λόγου ή της παντομίμας, πρέπει να συνειδητοποιήσει τη γλώσσα του σώματος, αυτή την ικανότητα έκφρασης του ενιαίου των τάσεων, των χειρονομιών, της μιμικής και της κίνησης. Αυτή η εκφραστική ικανότητα του σώματος πρέπει να εδραιωθεί πάνω στη σκηνή. Για να γίνει όμως αυτό πρέπει η γλωσσική και εκφραστική δύναμη του σώματος να ασκηθεί και να βρίσκεται πάντα σε ετοιμότητα. Με την άσκηση, την εκγύμναση, την επίπονη εργασία, τον αυτοσχεδιασμό, με τη συνεχώς εξελισσόμενη τεχνική του λόγου, το χορό, ο ηθοποιός θα γνωρίσει και θα βιώσει την εκφραστική ικανότητα του σώματος του και έκτοτε θα τη χρησιμοποιεί συνειδητά. Πρέπει όμως ο ηθοποιός να αποφύγει τη μεμονωμένη χρήση προκαθορισμένων χειρονομιών, εκφράσεις προσώπου και κινήσεις σαν από «κατάλογο».
Στο θέατρο του σώματος συμμετέχει πάντα ολόκληρο το κορμί. Ο Γιέρζι Γκοροτόφσκι προτείνει: «το σώμα μας πρέπει να ιδιοποιείται κάθε κίνηση, όσο μικρή κι αν είναι, καθένας πρέπει να ακολουθήσει τον προσωπικό του μοναδικό δρόμο (…) η αίσθηση του πόνου που προέρχεται απ’ το κομμάτι του πάγου πρέπει να γίνει ορατή όχι μόνο με τις άκρες των δαχτύλων ή τα χέρια αλλά με ολόκληρο το κορμί». Η στάση του σώματος, το κέντρο βάρους της κίνησης, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα και τα συναισθήματα των ανθρώπων που εκφράζει η στάση του σώματος, όλα μαζί δημιουργούν ένα οικοδόμημα σκέψεων που πρέπει να βοηθήσει τον προσανατολισμό κατά την άσκηση και την επεξεργασία των σκηνών.
«Η οποιαδήποτε πράξη προϋποθέτει μια εσωτερική ώθηση, που αποτελεί το έναυσμα για την απαρχή της πράξης». Ο R.V. LABAN ονόμασε αυτή την εσωτερική ώθηση effont = πηγαία προσπάθεια. Αυτή είναι τελείως προσωπική έκφραση που διαφοροποιείται από άτομο σε άτομο και από τη μια στιγμή στην άλλη εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως η φυσική και συναισθηματική κατάσταση του ατόμου και το έργο που επιτελείται.
Τέσσερις είναι οι κινητικοί παράγοντες στις ανθρώπινες κινήσεις που ο RV. LABAN όρισε ως εξής
Βάρος = weight
Χώρος = Space
Χρόνος = Time
Pon = Flow

Σε κάθε κίνηση συμμετέχουν σε διαφορετικό βαθμό στοιχεία του κάθε παράγοντα. Οι διάφορες τεχνικές του χορού απαιτούν διαφορετικό τρόπο χειρισμού του βάρους μας. Το μπαλέτο δίνει έμφαση στην αντίσταση του σώματος στη βαρύτητα προσδίδοντας ελαφρότητα και αίσθηση έλλειψης βάρους. Σε αντίθεση με την τεχνική του Humphrey όπου το σώμα πρέπει να ενδίδει στη βαρύτητα και να απελευθερώνεται από αυτή.
Χώρος. Την έννοια του χώρου την αντιλαμβανόμαστε με διάφορους τρόπους. Είναι ο κοινός χώρος που τον αποτελούν τα πράγματα που μας περιτριγυρίζουν. Ο χώρος αυτός είναι απέραντος μέχρις ότου τον οριοθετήσουμε ανάλογα με τις ανάγκες μας (προσωπικός χώρος είναι αυτός που έχουμε ο καθένας γύρω μας). Μ’ αυτόν ορίζουμε τις «αποστάσεις από τους άλλους και από τα γύρω πράγματα. Στη χορογραφία ο χώρος αποκτά μια διαφορετική σημασία. Το σώμα υπάρχει στο χώρο, τόσο σε κατάσταση ηρεμίας όσο και σε κίνηση.
Χρόνος εσωτερικός και εξωτερικός. Χρόνος εξωτερικός είναι αυτός που μπορεί να μετρηθεί. Ο δεύτερος, ο εσωτερικός, γίνεται αντιληπτός από την αναπνοή και τους παλμούς. Αυτό το εσωτερικό ρολόι υποδεικνύει σε κάθε άτομο πόσος χρόνος του χρειάζεται για την ολοκλήρωση μιας πράξης. Στο χορό ο χρόνος ορίζεται από τρεις παραμέτρους. Η μια είναι η διάρκεια ενός συγκεκριμένου κομματιού μοτίβου ή σόλο. Η άλλη είναι η ταχύτητα με την οποία εκτελείται μια ορισμένη κίνηση. Τέλος υπάρχουν και η επιτάχυνση και η επιβράδυνση που αποτελούν το μεταβατικό στάδιο.
Poή είναι ο προσωπικός τρόπος κίνησης του κάθε ανθρώπου και το ποσοστό ενέργειας που αναλώνεται για την ολοκλήρωση της όποιας συγκεκριμένης κίνησης και εξαρτάται από την εντολή που δίνει το κεντρικό νευρικό σύστημα στο μέρος εκείνο του σώματος που θα κινηθεί.
Έτσι ο χορός, ως μέσο έκφρασης, προϋποθέτει την παρουσία κάποιων στοιχείων. Το σώμα (body) ως βασικό στοιχείο επικοινωνίας. Η ενέργεια (action) που δείχνει αυτό που γίνεται. Ο χώρος (space) που φανερώνει το που συντελείται η κίνηση. Η δυναμική (dymamics) που καθορίζει την ποιότητα των κινήσεων και τον τρόπο με τον οποίο αυτές εκτελούνται. Η σχέση (relationship) που είναι η αλληλεπίδραση ανάμεσα στο χορό και στους χορευτές, τους ηθοποιούς αναμεταξύ τους και ανάμεσα σ’ αυτούς και τα αντικείμενα που χρησιμοποιούν, καθώς και το περιβάλλον τους.
Το ανθρώπινο σώμα είναι το βασικό μέσο επικοινωνίας στο χορό και στην κίνηση. Το σώμα είναι συμμετρικό, με το κεφάλι να ξεχωρίζει από τον κορμό και τα άκρα να εκτείνονται μακριά από τον κεντρικό του άξονα, τη σπονδυλική στήλη. Η κίνηση καθορίζεται από την ικανότητα των αρθρώσεών μας να κινούνται, καθώς και από το σχήμα του σώματος μας που ορίζεται από το σκελετό και τους μυς μας.
Ξεκινώντας λοιπόν από το σώμα την ενέργεια, το χώρο, τη δυναμική, το σχέση, το κείμενο, τη μουσική, τη σκηνοθετική καθοδήγηση έχομε φτάσει αρκετές φορές στο να πλάθομε σώματα ηθοποιών που στην αρχή ήταν άκαμπτα, δεν ήξεραν να τοποθετήσουν το βάρος, να σταθούν στην πίσω θέση, να περπατήσουν και να βιώσουν το χώρο που κινούνται ∙ όμως με την επανάληψη, την εξοικείωση με το σώμα και τους γύρω τους είδαμε αυτούς τους ανθρώπους να εκτελούν χορευτικά βήματα, να λύνονται και να προβάλλουν συναισθήματα και στάσεις που την πρώτη μέρα φαίνονταν ξένα σαν γλώσσα άγνωστη.
Έχομε ακολουθήσει διαφορετικούς δρόμους προσέγγισης ανάλογα με το θέμα και τη δουλειά, ανάλογα με τους ανθρώπους στους οποίους απευθυνόμαστε και το ποιο είναι το ζητούμενο του χορού στο κείμενο και σ’ όλη την παράσταση. Πάντως η πρώτη επαφή είναι να γνωρίσουμε το σώμα και σε τι μας χρησιμεύει πέρα από το να το κουβαλάμε μαζί μας. Ακολουθεί έπειτα η ενδυνάμωση κύριων σημείων της κοιλιάς και της πλάτης για να κρατήσει το σώμα, οι τρόποι εναλλαγής των επιπέδων της δυναμικής, της μουσικής, της παύσης και της ακινησίας. Η επαφή με τον άλλο από ένα απλό άγγιγμα έως να εναποθέσω το σώμα μου πάνω του, να τον εμπιστευτώ να τον νιώσω. Πάντα προσπαθούμε να φέρομε εικόνες από την καθημερινότητα για να προσεγγίσομε το ζητούμενο της κίνησης που αναζητούμε από τους χορευτές ηθοποιούς ώστε όλα να έρθουν στρωτά και να είναι οικεία, να εξελιχτούν ομαλά για να μπορέσουν τελικά εκείνοι να εκφραστούν και να δώσουν.
Πολλές φορές η κίνηση είναι περιγραφική ανάλυση του κειμένου, προηγείται του λόγου ή είναι παράλληλη. Άλλωστε εκφράζει μόνο τα συναισθήματα μέσω της κίνησης, προετοιμάζει το λόγο. Άλλοτε είναι αυτόνομη. Κάθε μορφή έχει τις ίδιες δυσκολίες στο να δουλέψεις σώματα και να εκφραστείς μέσα. Είναι δύσκολο οι χορευτές να νιώσουν στην αρχή τη σύλληψη της ιδέας στο κινησιολογικό κομμάτι. Πόσες φορές δεν χρησιμοποιήσαμε εικόνες - λέξεις, για να μπορέσουν να αρχίσουν να κατανοούν την κίνηση που τους είχε ζητηθεί να εκτελέσουν. Στα πρώτα μαθήματα τα σώματα πήγαιναν όλα μαζί, όγκοι με το βάρος άκαμπτο πάνω τους, κινούνταν αδέξια και μαζεμένοι και μέρα με τη μέρα το σώμα άλλαζε μορφή, ξεχώριζε, μιλούσε, δούλευε. Αρχίσαμε να απομονώνουμε κινήσεις, να ξεχωρίζουμε πώς δουλεύει η μια, η άλλη κίνηση, καθαρά τεχνικά το σώμα άρχιζε να περιεργάζεται, να τοποθετείται και να κατακτά. Με απλά πράγματα και με την επανάληψη φτάσαμε να κινηθούμε και να εκφράσουμε. Σιγά - σιγά βάζαμε και το λόγο. Στην αρχή πανικός. Βρίσκαμε την κίνηση, χάναμε το λόγο και αντίστροφα. Με την επανάληψη όλα έρχονταν στη θέση τους και βλέπαμε να κατακτάμε τα σκαλοπάτια της τεχνικής, της γνώσης και νιώθαμε τα κύτταρα μας να παίρνουν φτερά και η ψυχή να βρίσκει τη θέση που της αξίζει.
Ήταν πάλι μέρες που κολλούσαμε σε απλά για μας και βουνό για τους μαθητές πράγματα. Τείχος απέραστο. Ό,τι είχαμε δουλέψει και προσπαθήσει χανόταν. Η πρόβα χαμένη σκαλοπάτια πίσω. Απογοήτευση και θυμός για το αν φταίει ο τρόπος προσέγγισης, η απειθαρχία των σωμάτων, η έλλειψη τεχνικής, όλα μαζί. Ξανά αναθεώρηση της κίνησης και πάλι ενθουσιασμός και κατάκτηση. Πόσες φορές ο ύπνος έφερνε τη λύση και κατάφερνες να δεις τα πράγματα από άλλη σκοπιά. Σιγά - σιγά δένεσαι με την ομάδα, τους μαθητές ηθοποιούς και χορευτές σου και όλα έρχονται πιο στρωτά. Βρίσκεις ένα κώδικα επικοινωνίας και προχωράς.
Προσωπικά έχω δουλέψει με πολλούς ανθρώπους, διαφορετικούς στην ηλικία, στις γνώσεις, στις κατασκευές του σώματος και στο στυλ. Όλα είναι ένα πάρε δώσε. Μια δύναμη σε ωθεί και ξεδιπλώνεσαι, ανοίγεις το κιτάπι της ψυχής και γεννάς. Θεωρώ ότι για να δείξεις σε ανθρώπους που ασχολούνται με το λόγο την κίνηση, θα πρέπει να έχεις νιώσει το λόγο και το σώμα σα να μπαίνει στην κατάσταση που επιθυμεί ο σκηνοθέτης να βγει ως κίνηση. Η συνεργασία και η μελέτη θα φέρει το αποτέλεσμα και η συλλογική δουλειά.
Μέσα από την εμπειρία μου θέλω να πω ένα μεγάλο ευχαριστώ σ’ όλους που άφησαν τα σώματα τους να κινηθούν σύμφωνα με τη δική μου καθοδήγηση. Έκλαψα και ένιωσα πληρότητα βλέποντας τους στη σκηνή. Είναι δύσκολο να κουμαντάρεις ένα σώμα και μεις το καταφέραμε. Σώματα εν κινήσει και λόγο.

Βιβλιογραφία:

• Θέατρο του σώματος και commedia Deel’ arte, Werner Muller
• Κινησιογραφικά, Κάτια Σαβράμη
• Χορός, Πατινιώτη Ελευθερία
• Περιοδικό εν χορώ, Τεύχος 24ο, Φεβρουάριος 1996
• Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πρόγραμμα Σπουδών Ελληνικός Πολιτισμός, Εισηγητές: Ζωγράφου, Τσάτσου, Συμεωνίδου, Γράυγας, Κουτσούμπα
• Ο χορός στη ζωή, Ροζέ Γκαρωντύ