Όψεις της οικουμενικότητας του κρητικού πολιτισμού

Ι.Μ.Χρονάκης
Φιλόλογος

Ο ταύρος, σύμβολο δύναμης σε όλους σχεδόν τους πολιτισμούς, αντιμετωπίζεται από τους Κρήτες με αφοβία και ιπποτισμό.

Στο μεγάλο χωριό μας, στον κόσμο μας, τα πράγματα δεν είναι ρόδινα. «Όχι, όχι δεν είναι αυτός πλανήτης. Μάλλον είναι μία πλάνη ήτις οδηγεί πολύ μακριά». (Οδ. Ελύτης, Μαρία Νεφέλη).
Την αλήθεια του ποιητικού λόγου, που σημαίνει τη βαρβαρότητα του κυρίαρχου σήμερα πολιτισμού, μαρτυρούν καθημερινά τα δελτία ειδήσεων. Κατά συνέπεια αναζητούνται σημεία που θα μπορούσαν να αποτελέσουν σήμα προσανατολισμού της ανθρώπινης δράσης. Θα επιχειρήσουμε σύντομη ανίχνευση στη δική μας πολιτιστική γειτονιά, στον κρητικό πολιτισμό, ελέγχοντας τέσσερις έως πέντε ευαίσθητους τομείς, πάσχοντες - κατά γενική ομολογία - σε πλανητικό επίπεδο, για να δούμε τις προτάσεις μας αντιστοίχως.
Θέμα πρώτο η γυναίκα. Συνήθως, στο μεγαλύτερο μέρος της οικουμένης πάσχει. Άλλοτε προβάλλεται ως εμπόρευμα, άλλοτε γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης ως φτηνό εργατικό χέρι , άλλοτε υπόκειται σε ποικίλους εξευτελισμούς ως ο κυματοθραύστης των παντοειδών παραφορών του συζύγου. Με ή χωρίς μπούργκα ή γυναίκα υποφέρει.
Τι καταθέτει ο κρητικός πολιτισμός στο κεφαλαιώδες, ζωτικό αυτό θέμα; Μια βραχύτατη αναδρομή αποκαλύπτει:
Στην πρώτη του περίοδο, τη Μινωική, οι πολλές γυναικείες θεότητες μαρτυρούν την πρωτεύουσα θέση της γυναίκας στην αντίστοιχη ανθρώπινη κοινωνία. Η ελευθεριότητα στο ντύσιμο και τη συμπεριφορά, η εμπεδωμένη ειρηνική διάθεση, μια αναιμική μορφή ιδιοκτησίας αποτελούν βασικές αξίες της μητριαρχίας που είναι πρώτες και στην τάξη της μινωικής κοινωνίας.
Και αργότερα, την ώρα που το σκοτάδι του Μεσαίωνα σε όλη την Ευρώπη επιτρέπει κάθε είδους απάνθρωπη συμπεριφορά στη γυναίκα, η κρητική αγωγή του Βιτσέντζου Κορνάρου οδηγεί την ποιητική του γραφίδα σε έναν ύμνο της γυναίκας, και του έρωτα προς τη γυναίκα. Κι αν καμιά φορά ο πολιτισμός μας κλυδωνίζεται από κάποιο έγκλημα «τιμής», από αγάπη υπέρμετρη για τη γυναίκα είναι.
Αυτά συμβαίνουν την ώρα που η πατριαρχική αντίληψη της κοινωνίας των ανθρώπων καθιστά τη γυναίκα αντικείμενο χρηστικό και ανταλλάξιμο στη υπόλοιπη Ευρώπη και στο μεγαλύτερο μέρος του υπόλοιπου κόσμου.
Η πρωτοπορία του κρητικού πολιτισμού και στο θέμα της στάσης του ανθρώπου απέναντι στη φύση είναι αναμφίλεκτη. Αντιπαραθέτει την τελετουργία των ταυροκαθαψίων στον βαρβαρισμό των ταυρομαχιών και των παντός είδους ταυροθυσιών. Παρατηρούμε θαυμαστή ακρίβεια των κινήσεων και γοητευτική πρόκληση έσχατου κινδύνου σε όλες τις περιπτώσεις αυτών των εκδηλώσεων, πλην αναίμακτη ευγενής δραστηριότητα στα καθ’ ημάς, πάντοτε βάρβαρη και συχνά αιματηρή στις άλλες περιπτώσεις.
Ο ταύρος, σύμβολο δύναμης σε όλους σχεδόν τους πολιτισμούς, αντιμετωπίζεται από τους Κρήτες με αφοβία και ιπποτισμό. Αντιμετωπίζεται με την προοπτική της ειρηνικής συνύπαρξης ανθρώπου και ζώου, σε μια σχέση όχι ηγεμονεύοντος και ακολούθου, αλλά στη σχέση που ορίζουν δύο μόρια της ίδιας μητέρας φύσης. Και βέβαια, το Μινώταυρο, σύμβολο της διαστροφής, ο κρητικός πολιτισμός τον εξόντωσε. Όμως τον ταύρο, σύμβολο δύναμης και γονιμότητας τον τίμησε και τον ανήγαγε σε σήμα του.
Κι αν αυτό δεν πείθει για τον υγιή δεσμό του Κρητικού με τη φύση, αψευδής μάρτυρας έρχονται τα θέματα από τη φύση που επιλέγουν η γυναίκα υφάντρα, ο άντρας λιθοξόος και οι καλλιτέχνες του ξύλου, ως τον κόσμο των δημιουργημάτων τους. Εικόνες από τη φύση ανάγονται σε σύμβολο και αποτελούν εικαστικές προτάσεις και ανασυνθέτουν ένα κόσμο που σφύζει από ζωή, γεμάτος χρώμα και άρωμα.
Επισήμως η Ε.Ε. ενδιαφέρεται ζωηρά και χρηματοδοτεί προγράμματα για τη διατήρηση της πολιτισμικής ταυτότητας των εθνών. Η διατήρηση και η περιφρούρηση της πολιτισμικής ταυτότητας, διακριτής και ζωντανής είναι μια αναγκαιότητα που αφορά σε όλο τον πλανήτη. Όταν οι σοφοί της Εσπερίας, πανικόβλητοι από την ισοπεδωτική δράση της αγγλοσαξωνικής πολιτιστικής επέλασης, θορυβημένοι από την επιβολή του εύπεπτου και περιττού κατέληγαν σ’ αυτό το συμπέρασμα, ο Γιάννης ο Βάρδας, ο λυράρης, στον Κρούστα του Μιραμπέλλου, ακολουθώντας την παράδοση, συμπλήρωνε 50 χρόνια δημιουργώντας και μελωδώντας αφηγηματικά κρητικά τραγούδια. Οι δε γυναίκες του χωριού επιμένουν ακόμη-ως καθημερινή πρακτική και όχι ως πολιτιστική εκδήλωση- στον πολιτισμό του εφτάζυμου άρτου. Και ο μαντιναδολόγος ο κρητικός αφομοιώνει στο λεξιλόγιο της ποίησής του και τις πιο κρύες «λέξεις» της τεχνολογίας, με πλαστικότητα και τρόπο δημιουργικό. Το παράδειγμα είναι αποκαλυπτικό:
«Μόντεμ και υπολογιστή θα βάλω στο μιτάτο
για να πουλώ στο ίντερνετ το γάλα τω –ν- προβάτω».

Όχι μόνο στο τραγούδι αλλά και στο χορό η εμμονή στην ταυτότητα, στην παράδοση εξακολουθεί να στέλνει τα μηνύματά της. Όσο και αν διδάσκονται στις σχολές χορού των αστικών και ημιαστικών περιοχών το Tango και τα άλλα της μόδας, οι Κρήτες παραχωρούν μέρος μόνο του «εθνικού τους χορευτικού χώρου». Πεισματικά, ο πρωτοχορευτής του «Πεντοζάλη» και του «Μαλεβυζιώτη» επιμένει-ξεκόβοντας χορευτικά από την ομάδα- να υπενθυμίζει την αδιαπραγμάτευτη ελευθερία του ατόμου, και επανερχόμενος στην χορευτική του τάξη, την αναγκαιότητα της ενεργούς παραμονής στην κοινωνική ομάδα.
Άνθρωπος του «ευ ζην» ο Κρητικός προήγαγε στην πρώτη θέση παγκοσμίως το θέμα της γαστρονομίας. Μέτρο στην ποσότητα, πλουραλισμό στα είδη, φαντασία στις συνθέσεις, ορθολογική αξιοποίηση και όχι ανεύθυνη εξάντληση των δώρων της φύσης. Ηγούμενη η φύση και ακόλουθος ο άνθρωπος. Κάθε πράγμα στον καιρό του. Ξανά οι σοφοί του κόσμου ερεύνησαν, γνώρισαν, αξιολόγησαν, πρότειναν: Μεσογειακή διατροφή. Και ακριβέστερα: Κρητική διατροφή. Ως ο αντίποδας του fast food αποτελεί το πρότυπο του «ομολογουμένως τη φύσει ζην» στον τομέα αυτό.
Οι όψεις του κρητικού πολιτισμού, φυσικά, είναι πάρα πολλές με επίκαιρο χαρακτήρα και οικουμενική διάσταση. Θέματα φιλοξενίας, αποδοχής του άλλου, ηθικής ακεραιότητας, αλληλεγγύης, ανθρωπισμού, λεβεντιάς στην ειρήνη και στον πόλεμο, πολυπραγμοσύνης, έρωτα σφοδρού και έρωτα τρυφερού….μπορούν να προβληθούν ως ένα επιθυμητό modus vivendi σε οικουμενικό επίπεδο. Ως επίλογο της ελάχιστης αυτής αναφοράς στον κρητικό πολιτισμό, ως πρόταση που αναφέρεται συγκεφαλαιωτικά στον κρητικό πολιτισμό, φαίνεται πως ταιριάζει το ακόλουθο απόσπασμα: «Οι παλιοί πολιτισμοί θαύμαζαν τη νεότητα του μινωικού πολιτισμού. Το ίδιο κάνουν και σήμερα οι επισκέπτες του μουσείου του Ηρακλείου. Νιώθουν αόριστα ότι έχει να δώσει διάφορα μαθήματα στον κόσμο: ελευθερίας, ετοιμότητας, ίσως και ανθρωπισμού. Ενώ στην Ανατολή και στην Αίγυπτο κανένα άτομο δεν υπάρχει για τον εαυτό του και από τον αυτό του, ενώ στις πομπές απεικονίζεται ατελείωτα το ίδιο ανώνυμο πρόσωπο, ενώ το ανθρώπινο πλάσμα σβήνει ή γονατίζει μπροστά στον ηγεμόνα, ενώ οι βασιλιάδες, ακόμη και οι μεγάλοι ιερείς, εκμηδενίζονται μπροστά στους υπεράνθρωπους ή απάνθρωπους θεούς, στην Κρήτη το άτομο στέκεται καμαρωτό μπροστά στο κοινωνικό σύνολο, με όλο τον αυθορμητισμό και την πρωτοτυπία του… Νησί όχι ελεύθερων ανθρώπων, αλλά ανθρώπων που αναζητούν την ελευθερία τους….. .» (Πωλ Φωρ. «Η Καθημερινή Ζωή στη Μινωική Κρήτη», εκδ. Παπαδήμα, σελ. 397).
Όσο πιο πολλοί από τους ανθρώπους του κόσμου κλίνουν το ρήμα «εξαρτώμαι» στον ενεστώτα και το μέλλοντα, στον ενικό και τον πληθυντικό, τόσο ο κρητικός πολιτισμός θα αποτελεί σημείο αναπροσανατολισμού, χώρο όπου ο σύγχρονος κοσμοπολίτης θεώμενος την ουσία του ανθρώπου ανεξαρτητοποιείται από τις μύριες καθημερινές πλαστές ανάγκες που του κάνουν τη ζωή να μη μοιάζει ανθρώπινη.