Το κρητικό τοπίο στα όρια της αντοχής του

Αθανάσιος Βιδάκης
Εικαστικός – Καθηγητής Καλλιτεχνικών

Το τοπίο είναι ένα ζωντανό πεδίο αλληλε- πιδράσεων από σχήματα, χρώματα, ήχους, μυρωδιές και γεύσεις. Το Ωραίο τοπίο δεν είναι φωτογραφική εικόνα. Η αξία ενός τοπίου πρέπει να γίνεται αντιληπτή σαν ένα σύνολο με διάρκεια στο χρόνο, που μπορεί να μεταβάλλεται χωρίς να χάνει την αρτιότητα του. Το τοπίο της Κρήτης είχε θησαυρίσει μέχρι πριν σαράντα χρόνια περίπου, από αλλαγές στις οποίες η συμμετοχή του ανθρώπου τα τελευταία χιλιάδες χρόνια, ήταν ήπια και μέσα στα όρια αυτού που σήμερα ονομάζεται αειφορία. Το τοπίο του νησιού μας διαθέτει μοναδικότητα που δεν έχει γίνει καλά αντιληπτή από μας τους συνδιαμορφωτές του και δεν αναδεικνύεται λόγω του ελλείμματος αισθητικής και περιβαλλοντικής παιδείας που υπάρχει στον τόπο μας.Αν και αμφιβάλω για το πόσο μπορώ να ταυτιστώ με τις αισθητικές προτιμήσεις της πλειοψηφίας για το τι σημαίνει “Ωραίο τοπίο”, θα προσπαθήσω να θέσω κάποιες προϋποθέσεις για την ύπαρξη του, που νομίζω πως δεν θα αμφισβητηθούν από κανένα. Ένα ωραίο τοπίο για να υπάρξει χρειάζεται να διαθέτει σχήμα. Τα στοιχεία που το αποτελούν θα πρέπει να συντίθενται από σχήματα που να μπορούν να γίνουν αντιληπτά και με την αφή και η αναγνώρισή τους να δημιουργεί την ανάγκη του μέτρου για την δράση του ανθρώπου. Παρομοίως η χρωματική του κλίμακα και η παρουσία του φωτός σε αυτό, θα πρέπει να συμπληρώνουν οπτικά με ισορροπία τις χωρικές σχέσεις. Οι ήχοι, οι μυρωδιές και οι γεύσεις, να συμπληρώνουν την ενότητα, που θα προσφέρεται για αναψυχή και ανάταση. Αν το τοπίο διαθέτει αισθητή την ιστορία της εξέλιξης του, μαζί με ποικιλία και εναλλαγές, και τέλος η παρουσία του ανθρώπου και των έργων του εντάσσονται αρμονικά σ’ αυτό, τότε το τοπίο αγγίζει τα όρια του Ιδεώδους. Η διαβίωση του ανθρώπου σε περιβάλλον τέτοιας ποιότητας συνεπάγεται την υποχρέωση του για αναγωγή των φαινομένων σε Υψηλές ιδέες και επιβάλει την ύπαρξη του Μέτρου στις ενέργειες του. Το Κρητικό τοπίο διαθέτει ακόμα όλα τα παραπάνω. Έχει χώμα άλλοτε ξερό και άγονο, άλλοτε υγρό και καρπερό, βράχια κοφτερά και βότσαλα ωοειδή, χιόνι και άμμο, ζουμερά φρούτα και χοντρούς κορμούς δέντρων. Έχει χρώματα και ήχους αρμονικά ταιριασμένους, μυρωδιές μεθυστικές και γεύσεις μοναδικές για αυτούς που ξέρουν. Η ιστορία, φυσική και ανθρώπινη είναι ασφυκτικά παρούσα. Η ποικιλία και οι εναλλαγές στα στοιχεία που το αποτελούν έχουν μοναδικό πλούτο. Όλα αυτά που απλόχερα μας χαρίζονται στον τόπο μας δεν είναι αυτονόητα σε άλλα γεωγραφικά πλάτη.Σε άλλους τόπους, όπως την Αγγλία τις απαρχές της βιομηχανικής επανάστασης, η νοσταλγία για την αμόλυντη και παραδείσια φύση, έκανε τους πλούσιους Άγγλους γαιοκτήμονες να δημιουργήσουν κήπους που μιμούνταν την ελευθερία και το τυχαίο της βιοποικιλότητας, με τεχνητά ποταμάκια και λίμνες. Ο Αγγλικός κήπος ήρθε σαν αντίδραση στον Λουδοβίκειο Γαλλικό, που καθυπότασσε τη βλάστηση επιβάλλοντας στερεομετρικούς όγκους στα δέντρα και τα φυτά, και διακοσμούνταν με σκηνογραφικά αρχιτεκτονήματα Ελληνορωμαϊκής ή Γοτθικής έμπνευσης, που συμπλήρωναν ψευδοϊστορικά το τεχνητό τοπίο. Ρομαντικής έμπνευσης ήταν και το αναπαραστατικό σκηνικό που έστησε πάνω στα ερείπια της Κνωσού ο Έβανς, προβάλλοντας την εποχή του πάνω στο Κρητικό μνημείο.Το τοπίο της Κρήτης δεν έχει ανάγκη σκηνογραφικών διορθώσεων. Είναι αποτέλεσμα έντονων τεκτονικών και γεωλογικών αλλαγών, σταυροδρόμι μετακίνησης αλλά και εργαστήρι παραγωγής μοναδικών μορφών ζωής. Η ποικιλία, οι εναλλαγές και ο πλούτος του, καθιστούν την Κρήτη μια ήπειρο σε μικρογραφία. Ζούμε ακόμα σε ένα μαγικό τόπο, όπου δίπλα στη θάλασσα, έφορα εδάφη διαδέχονται άγρια χιονισμένα βουνά, ερημικά τοπία εναλλάσσονται με δασωμένα φαράγγια, οι ελιές διαδέχονται τις καστανιές και οι μπανανιές τους πορτοκαλεώνες.Το Κρητικό τοπίο είναι μοναδικό παράδειγμα αρμονικής κυκλικής εναλλαγής όλων των δυνατών χρωμάτων της γήινης φύσης, κάτι που κάνει το τοπίο της να μην είναι ποτέ το ίδιο στην διάρκεια του χρόνου. Τα κορεσμένα χλωρά πράσινα και τα ανθηρά χρώματα της άνοιξης μεταλλάσσονται βαθμιαία το καλοκαίρι σε ξερικά, χρυσές ώχρες και γεώδη, αποκαλύπτοντας γκρίζους βράχους που αντανακλούν το σκληρό καλοκαιρινό φως, για να δώσουν τη θέση τους στα σκουριασμένα του φθινοπώρου που αναμειγνύονται με τα πράσινα μιας δεύτερης άνοιξης. Οι προϊστορικοί μας πρόγονοι, ήταν ένας λαός του οποίου οι εικόνες που έφτασαν ως εμάς δείχνουν, πως λάτρεψαν την γη τους που δεν πρέπει να ’ταν πολύ διαφορετική από την δική μας. Και οι σημερινοί Κρητικοί λατρεύουν το νησί τους, μα δεν βρίσκουν το σωστό τρόπο να του φανερώσουν την αγάπη τους. (Συνήθως γυρνούν με νοσταλγία από τις εξωτικές τους διακοπές).Το Κρητικό τοπίο δεν έχει φωτογραφική φωτογένεια. Οι λεπτές αισθητικές αρμονίες και ο πλούτος του δεν «γράφουν» στο φωτογραφικό χαρτί. Ο φακός της μηχανής δεν καταφέρνει να αποθανατίσει εύκολα στο νησί μας «εξωτικού» τύπου τοπία σαν και αυτά που κινούν την τουριστική βιομηχανία παγκόσμια. Ένας καλός φωτογράφος όμως θα μπορούσε να κάνει μια συλλογή με φωτογραφίες τοπίων του νησιού μας που θα είμαστε σίγουροι ότι είναι τραβηγμένες κάπου «αλλού». Το φως στο νησί μας είναι σκληρό, κάτι που κάνει και τις σκιές να το συνοδεύουν ανάλογα. Λέγεται πως στη ζωγραφική η δυσκολία είναι στα γκρίζα, και από αυτά η Κρήτη έχει μπόλικα. Γι’ αυτό και δεν είναι ο τόπος που θα ευδοκιμούσε σχολή νατουραλιστικής ζωγραφικής. Η ελιά δεν ζωγραφίζεται εύκολα. Τα ασημένια της φύλλα αντανακλούν το φως σχηματίζοντας φωτοστέφανο γύρω από το δέντρο, εντύπωση που δεν μεταφράζεται με τις χρωστικές στο τελάρο.Το αδύνατο σημείο του νησιού μας βρίσκεται στα τοπία της ανθρωποπανίδας που αναπτύσσονται τις τελευταίες δεκαετίες. Η ανθρωπογενής επέμβαση στο άκρως ευαίσθητο τοπίο του τείνει να πάρει καταστροφικό και μη αναστρέψιμο χαρακτήρα, και η συνεχής επιτάχυνση της απειλεί να το μεταμορφώσει ανεπανόρθωτα. Η μεταμόρφωση συντελείται ταυτόχρονα και παράλληλα με την γενικότερη οικολογική κατάρρευση του πλανήτη μας. Η έλλειψη μεγάλων πεδινών εκτάσεων απέτρεψε στο παρελθόν την δημιουργία μεγάλων ιδιοκτησιών γης. Αυτό με την σειρά του έφερε τεράστια ποικιλία στις καλλιέργειες και ποικιλομορφία μοναδική στην μικροκλίμακα του τοπίου. Από την στιγμή που οι αγρότες της Κρήτης άρχισαν να καλλιεργούν για να πουλήσουν, το τοπίο στο νησί άρχισε να αλλάζει. Η μονοκαλλιέργεια της ελιάς και οι αντανακλάσεις των πλαστικών από τα θερμοκήπια διαφεντεύουν το τοπίο σε μεγάλες εκτάσεις. Την ίδια ώρα οι νέοι του νησιού συνωστίζονται στα κυλικεία των σχολείων πλαδαροί και παχύσαρκοι, μασουλώντας σκουπίδια. Τι έγινε η κρητική διατροφή;Η ανεξέλεγκτη επίδραση στο τοπίο από την χωρίς έλεγχο και μέτρο εξάπλωση της οικοδομικής δραστηριότητας απειλεί να μετατρέψει την ύπαιθρο σε αστική περιφέρεια. Αν ρίξει κανείς μια ματιά στον χάρτη, θα δει την πόλη του Ηρακλείου με τα ταχύτατα πολλαπλασιαζόμενα αυθαίρετα προάστια της να καταλαμβάνουν ήδη ένα τεράστιο ποσοστό του νομού, που αναμένεται να αυξηθεί, καθώς οι κάτοικοι της μολυσμένης και αγχώδους πόλης θα αναζητούν καθαρό αέρα και «αναψυχή» μακριά από το κορεσμένο κέντρο. Ανάλογη εικόνα παρουσιάζει και όλη η βόρεια παραλία με πρωταθλητές σε εκχυδαϊσμό τις περιοχές ανατολικά του Ηρακλείου. Η πόλη μας είναι μοναδικό πανευρωπαϊκό φαινόμενο ανάπτυξης, με απουσία πολεοδομικού σχεδιασμού. Βλέποντας την πόλη σαν τουρίστας, οι χαοτικές εικόνες της με την ζωντάνια, την ποικιλομορφία, και τις αντιθέσεις τους, θυμίζουν χαρακτηριστικά της φύσης του νησιού. Τι κρίμα όμως, χαρακτηριστικά που κάνουν ένα φυσικό τοπίο υπέροχο, να δημιουργούν ένα αστικό τοπίο τόσο θλιβερό! Οι παραδοσιακές καλλιέργειες στα ορεινά του νησιού εγκαταλείφθηκαν, και μαζί με αυτές και η προστασία του πολύτιμου χώματος από τις πεζούλες. Τα βουνά της Κρήτης παραδόθηκαν χωρίς όρους στα κοπάδια των αιγοπροβάτων και την ερημοποίηση, που διευκολύνεται από την μανία διάνοιξης νέων δρόμων που οδηγούν στο πουθενά και έχουν ολέθρια αποτελέσματα για την αρτιότητα του τοπίου. Οι παλιοί δρόμοι σε μεγάλο μέρος τους χαράχτηκαν πάνω σε αρχαία μονοπάτια πατημένα από πόδια ανθρώπων και ζώων που δεν βιάζονταν, γι’ αυτό και εντάχθηκαν γλυκά στο τοπίο, διατηρώντας την αίσθηση του ανθρώπινου μέτρου. Δεν συμβαίνει το ίδιο με τους νέους δρόμους που κατασκευάζονται, ξεκοιλιάζοντας ότι εμποδίζει, κερδίζοντας χρόνο και χρήμα για μας τους βιαστικούς χρήστες τους. Η μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων στα μικρά έργα είναι ακόμα ουσιαστικά άγνωστη, ενώ στα μεγάλα υπάρχει για τυπικούς μόνο λόγους.Η αποστράγγιση των υδάτινων πόρων του νησιού και οι όλο και μεγαλύτερες ανάγκες σε νερό οδηγούν τα τελευταία χρόνια στη βιαστική δημιουργία φραγμάτων και σε φαραωνικούς σχεδιασμούς όπως το φράγμα Αποσελέμη που προωθείται από τους κύκλους των αναπτυξιολάγνων. Η διάνοιξη δρόμων ταχείας κυκλοφορίας στα νότια απειλεί να απαξιώσει ακόμα περισσότερο τον μαζικό τουρισμό της βόρειας παραλίας, παραδίδοντας τον εύκολη λεία στις πολυεθνικές εταιρίες, που απειλούν να επεκτείνουν τις βάσεις τους σε παρθένες περιοχές του νότου. Τα σχέδια για την δημιουργία γηπέδων γκολφ, που κατασπαταλώντας το πολύτιμο νερό θα αναβαθμίσουν (!) όπως λένε οι υποστηρικτές τους το κρητικό τοπίο, δείχνουν πόσο έχει χαθεί η αίσθηση του μέτρου στο νησί μας.Υπάρχουν δύο τρόποι προσωπικής αντίδρασης στα διαλυτικές επεμβάσεις στο κρητικό τοπίο. Θα αναφερθώ τελειώνοντας στον πρώτο, παραλείποντας τον δεύτερο, μιας και η πρόθεση του άρθρου δεν είναι διδακτική. Αποκτούμε κατοικία σε λοφώδες προάστιο, με ανεμπόδιστη θέα σε ένα απείρακτο από τον άνθρωπο κομμάτι της Κρητικής φύσης. (Προς το παρόν τουλάχιστον). Η οπτική μας επαφή με το τοπίο μπορεί να περιοριστεί στο άνοιγμα των υαλοστασίων που θα καδράρουν την «ωραία θέα». Την έλλειψη φυσικών ήχων όπως κελαηδίσματα πουλιών, θροΐσματα των φύλλων κ.α. μπορεί να υποκαταστήσει η τεχνητή αναπαραγωγή τους. Η χημική βιομηχανία μπορεί να μας αρωματίσει το χώρο με «φυσικά» αρώματα, και να μας κάνει το τραπέζι με γεύσεις της προτίμησης μας. Η μονοτονία του θεάματος στο κάδρο του υαλοστασίου μπορεί να ποικιλθεί με την παρεμβολή εικόνων από άλλα τοπία, άλλων τόπων, μηχανικά αναπαραγόμενα στην οθόνη της τηλεόρασης. Ο συγκεκριμένος τρόπος αντίδρασης στέφεται με σίγουρη επιτυχία (παροδικά τουλάχιστον), και απαλλάσσει από ενοχλητικές σκέψεις όπως το πόσες εκατοντάδες χρόνια χρειάζεται για να δημιουργηθεί χώμα σε μια απερημωμένη περιοχή ή το που πάνε τα χιλιάδες πλαστικά μπουκάλια που πετάμε κάθε μέρα.