Η Κρητική Πολιτεία κατά τον Πλάτωνα

Οδυσσέας Σπαχής
Νομικός


O Πλάτων δεν έκρυψε ποτέ την προτίμησή του προς τα πολιτεύματα της Σπάρτης και της (Δωρικής) Κρήτης, τα οποία αντιμετωπίζει ως όμοια περίπου με τον ίδιο τρόπο. Ήδη, από τους πρώτους διαλόγους του ο Πλάτων μνημονεύει την Κρητική Πολιτεία (όπως και την Σπάρτη) ως ευνομούμενη και την αναφέρει στον «Κρίτωνα» (52e), στον «Φαίδωνα» (58a), στον «Πρωταγόρα» (342a) και στην «Πολιτεία» (452). Μάλιστα στον πρώτο από τους προαναφερόμενους διαλόγους, στον Κρίτωνα, ο Σωκράτης αναφέρει την Κρήτη μαζί με την Σπάρτη ως ευνομούμενες πολιτείες. Και ναι μεν καταλογίζει ατέλειες και στο Κρητικό πολίτευμα, αλλά το καταχωρεί διακριτικώς μεταξύ των «ευνομούμενων» πολιτευμάτων και εκείνων, που έχουν επιτύχει να κάνουν τη ζωή των πολιτών τους ευδαίμονα. Συγκεκριμένα, ο Πλάτων με την φωνή του Αθηναίου μας αφηγείται τα παρακάτω: «”Ξένε”, θα έπρεπε να πείς” οι Νόμοι των Κρητών δεν απολαύουν χωρίς λόγο τόση μεγάλη υπόληψη μεταξύ όλων των Ελλήνων. Πράγματι, είναι σωστοί, αφού κάνουν ευτυχείς εκείνους που τους χρησιμοποιούν, διότι προσφέρουν όλα τα αγαθά» (Νομ. 631b). Το πολίτευμα αυτό είναι, κατά την άποψη του Πλάτωνα, «μεικτό», και σε αντίθεση με τα πολιτεύματα της Αθήνας και της Περσίας ,που ήταν περισσότερο από το πρέπον με ελευθερία το πρώτο και με δεσποτισμό το δεύτερο, είχαν το προνόμιο της σταθερότητας λόγω της «μεσότητας» τους. Αυτό απεικονίζεται ως εξής στο σχετικό χωρίο των «Νόμων»: «Των πολιτευμάτων υπάρχουν δύο ας πούμε μητέρες…. Και τη μία είναι σωστό να την ονομάζει κανείς μοναρχία, την δε άλλη πάλι δημοκρατία. Και της μεν πρώτης την ακρότητα κατέχει το γένος των Περσών, της δε άλλης εμείς. Είναι πράγματι, λοιπόν, πρέπον και αναγκαίο να πάρει κανείς και από τις δύο, αν θέλει βέβαια, να υπάρχει ελευθερία και φιλία με φρόνηση μαζί… καμία πόλη δεν θα μπορούσε να κυβερνηθεί καλά, αν εστερείτο των δύο αυτών στοιχείων… Mε το ν’ αγαπήσουν, συνεπώς, περισσότερο απ’ ότι έπρεπε, η μεν μία μόνο το μοναρχικό πολίτευμα, η δε άλλη μόνο το δημοκρατικό, καμία από τις δύο δεν πέτυχε να αποκτήσει το μέτρο, ενώ οι δικές σας, και η Σπάρτη και η Κρήτη, το κατόρθωσαν περισσότερο…» (Νομ. 693,d-e). Αυτή ακριβώς η σύνθεση, η μεικτή δηλαδή φύση του πολιτεύματος της Κρήτης, καθιστά δύσκολο και τον χαρακτηρισμό της διότι είναι κάτι μεταξύ των υπαρχόντων. Ο Κρητικός Κλεινίας λέγει χαρακτηριστικά στους «Νόμους» : «Πράγματι, μου είναι εξαιρετικά δύσκολο να προσδιορίσω με σιγουριά, ποιο από όλα τα πολιτεύματα έχει η Κνωσός» (Νομ. 712 d-e). Στους σχετικούς διαλόγους των «Νόμων» του Πλάτωνα, γίνεται γνωστό ωστόσο ότι, σε αντίθεση με το καθεστώς της Σπάρτης, το οποίο στον Σπαρτιάτη Μέγιλλο φαίνεται να προσομοιάζει με τυραννικό διότι ο θεσμός των εφόρων είχε γίνει εξαιρετικά τυραννικός (Νομ. 712 d-e), η Κρητική Πολιτεία φαίνεται να έχει την φήμη του πολιτεύματος, στο οποίο δεν είναι ευπρόσδεκτη η τυραννία και η καταπίεση. Έτσι, παρά τη «μεικτή» της φύση, η Κρητική Πολιτεία φαίνεται να έχει παραχωρήσει στους υπηκόους τέτοιες ελευθερίες, ώστε να μη χαρακτηρίζεται «τυραννουμένην πόλιν». Στην «Πολιτεία» του ο Πλάτων χαρακτηρίζει την Κρητική Πολιτεία «φιλότιμον Πολιτείαν», καθώς πρώτιστη αξία σε αυτήν ορίζεται η τιμή. Έτσι, επανερχόμαστε σε αυτές τις ιδιότητες που πρέπει να έχει, κατά τον Πλάτωνα, ο ηγέτης μίας ιδανικής πολιτείας, δηλαδή το αίσθημα της «αιδούς» ή καλύτερα της ευθύνης απέναντι σε εκείνους που κυβερνά, προς τους οποίους κυριαρχεί το συναίσθημα του σεβασμού και όχι της τυραννικής επιβολής. Κατά την γενικότερη άλλωστε αντίληψη του αριστοκράτη Πλάτωνα, απαραίτητη προϋπόθεση ευταξίας και ευνομίας, συνιστά μεν η άσκηση της εξουσίας από τους ολίγους εκλεκτούς και ειδήμονες, οι οποίοι όμως πρέπει να είναι ηθικά εξοπλισμένοι με το αίσθημα της ευθύνης και να μην έχουν ανεξέλεγκτη εξουσία, η οποία πάντοτε οδηγεί στην κατάρρευση του πολιτεύματος.
Ο Πλάτων, ωστόσο, παρά τις αριστοκρατικές του αντιλήψεις αγωνιά για την διανομή των αγαθών και συντάσσεται υπέρ της διανεμητικής πολιτικής και της δυνατότητας συμμετοχής σε όλους κατά την σχετική διαδικασία. Έτσι, στους Νόμους προτείνεται ως σχετικό πρότυπο ο «Κρητικός Νόμος». Ο Αθηναίος Σύμβουλος ισχυρίζεται ότι για το ζήτημα της διανομής των αγαθών ο ισχύων «Κρητικός Νόμος» παρέχει ένα υπόδειγμα, το οποίο θα ήταν χρήσιμο να ακολουθήσουν. Είναι πιθανόν αυτός ο «Κρητικός Νόμος», που μνημονεύεται στους Νόμους του Πλάτωνα να απηχεί πραγματικές αναδιανεμητικές πρακτικές (με την μορφή συσσιτίων κλπ), που ίσχυαν ήδη στην Κρήτη και φαίνεται ότι είχαν αποσπάσει τα εύσημα των συγχρόνων ως ιδιαίτερα αποτελεσματικές πολιτικές για την εξισορρόπηση του πολιτικού συστήματος. Αυτή η ιδιαίτερη μορφή κοινοκτημοσύνης επιβεβαιώνεται και από τον Αριστοτέλη, ο οποίος στα «Πολιτικά» του αναφέρει ότι στην Κρήτη «εκ κοινού τρέφεσθαι πάντας, και γυναίκας και παίδας και άνδρας».
Ο Θαυμασμός λοιπόν και η προτίμηση του Πλάτωνα για τα πολιτεύματα των δύο Δωρικών Πολιτειών (Κρήτης και Σπάρτης) είναι δεδομένη, αλλά δεν τον αποτρέπουν από την έκφραση κριτικής για τις ατέλειές τους. O Κρητικός Κλεινίας στους Νόμους προτρέπει τον Αθηναίο «να μη διστάσει καθόλου να επικρίνει τους νόμους τους διότι δεν στερείται αξίας το να γνωρίζει κανείς κάτι που δεν είναι καλό, τουναντίον μάλιστα από αυτό συμβαίνει να επέρχεται κάποια βελτίωση» (Νομ. 635 a-b). Ήδη, στο πρώτο βιβλίο των «Νόμων», ο Αθηναίος εκφράζει τη ριζική του διαφωνία με την κατεύθυνση και τον προσανατολισμό των θεσμών και των κανόνων, που αποσκοπούν μόνον στην καλλιέργεια της μέγιστης αρετής, της ανδρείας, προκειμένου να επιτευχθεί η νίκη στο πεδίο ενός πολέμου, στον οποίο αενάως εμπλέκονται οι πόλεις μεταξύ τους. Διότι, ισχυρίζεται ο Πλάτων, με την φωνή του Αθηναίου «νομοταγής και συνάμα ακέραιος στις στάσεις δεν θα μπορούσε να είναι κανείς ,χωρίς να είναι απόλυτα ενάρετος »(Νομ. 630 b-c). Ο Πλάτων, με αυτόν τον τρόπο διαφωνεί με την πρωτοκαθεδρία, που έχει η πολεμική αρετή στην Κρητική Πολιτεία γιατί η άριστη πολιτεία είναι νοητή μόνον με ειρήνη, στην οποία θα κυριαρχούν, πλην της ανδρείας, ύψιστες αξίες και αρετές, όπως η δικαιοσύνη, η σοφία και η σωφροσύνη. Έτσι, συνεχίζοντας παρακάτω, προσδιορίζει επακριβώς ποιες θα είναι οι πρώτες επιλογές ενός εμπνευσμένου νομοθέτη, όπως του Μίνωα και υποστηρίζει πάλι με τη φωνή του Αθηναίου τα παρακάτω: «Περισσότερο από κάθε τι, και ο φωτισμένος από τον Δία νομοθέτης αυτής εδώ της χώρας (δηλαδή ο Μίνωας) και κάθε άλλος, έστω και μικρής αξίας, θα νομοθετήσει, μη αποβλέποντας σε τίποτ’ άλλο, παρά μόνον και πάντοτε στην μεγαλύτερη αρετή. Είναι δε αυτή, όπως λέει ο Θέογνις, η νομιμοφροσύνη στις κρίσιμες στιγμές, την οποία θα μπορούσε να ονομάσει κανείς τέλεια δικαιοσύνη. Όσον αφορά δε αυτήν, που τόσο εξύμνησε ο Τυρταίος (δηλαδή την πολεμική ανδρεία), καλή είναι βέβαια και δικαιολογημένα εξυμνήθη από τον ποιητή, εντούτοις όμως, το πιο σωστό θα ήταν να την κατέτασσε κανείς τέταρτη στη σειρά και στη δύναμη» (Νομ. 630 d-e). Άλλωστε, ο Πλάτων αντιλαμβάνεται την ανδρεία ως εδραία διαμόρφωση χαρακτήρα και ένα παιδευτικό υπόστρωμα, ικανό να αντέξει στις κάθε είδους σειρήνες. Στα πλαίσια αυτά μέμφεται ο Πλάτων εμμέσως τους νομοθέτες της Κρητικής Πολιτείας γιατί δεν έχουν κατορθώσει να ταυτίσουν «τον ήδιστον βίον» με τον «δικαιότατον». Ο Πλάτων βάζει τον Αθηναίο να ισχυρίζεται ότι οι πολίτες πρέπει να μάθουν να ταυτίζουν τη δικαιοσύνη με την απόλαυση στη ζωή τους. Αυτή άλλωστε η επιθυμία του Πλάτωνα ήταν εκείνη που τον ώθησε να σχεδιάσει ποιητική αδεία την νέα πολιτεία των Μαγνήτων, την οποία, όχι τυχαία, προσδιόρισε γεωγραφικά στην Κρήτη.
Ο Πλάτων θέλησε με τους «Νόμους» του να δημιουργήσει ένα πρότυπο για τους μελλοντικούς νομοθέτες και έτσι στο διάλογο αυτό επινόησε τάχα τη δημιουργία μίας νέας πολιτείας των Μαγνήτων. Η νέα αυτή πολιτεία επρόκειτο να κτισθεί στην Κρήτη, στη θέση ενός προϊστορικού οικισμού, τον οποίο περιγράφει γεωγραφικά. Ανεξαρτήτως του κατά πόσον η Πολιτεία αυτή της Κρήτης που εμφανίζεται στους Νόμους του Πλάτωνα είναι πλάσμα της φαντασίας του φιλόσοφου ή πραγματική κατάσταση, πρέπει να τονίσουμε ότι είναι ιδιαίτερα κολακευτική για την τότε Κρήτη και τους θεσμούς της η επιλογή αυτή. Ο πολιτικός στοχασμός του Πλάτωνα δεν κινείται σε τυχαία και μη συνδεόμενα μεταξύ τους δεδομένα. Η παράδοση που ήθελε τον Μίνωα να εμπνέεται τους νόμους του σε συζήτηση με το Δία, η, κατά τον φιλόσοφο ευνομία (παρά τις ατέλειες της) της Κρητικής πολιτείας και οι γενικότεροι όροι από άποψη γεωγραφίας, κοινωνικής και οικονομικής κατάστασης πρέπει να θεωρήσουμε ότι απετέλεσαν τα δεδομένα που επέδρασαν ώστε ο Πλάτωνας να επιλέξει την Κρήτη ως τόπο για τη νέα πολιτεία των Μαγνήτων, που θα αποτελούσε το πρότυπο, την ιδανική για τις άλλες πολιτεία.