Γεραπετρίτικη μουσικοχορευτική παράδοση

Ευάγγελος Βαρδάκης
Ηλεκτρ. Μηχανικός


Η μουσική παράδοση της Ανατολικής Κρήτης έχει κάποια ιδιαίτερα στοιχεία που την κάνουν ξεχωριστή. Είναι πολύπλοκη, με λυρικό ύφος και με κύριο εκφραστικό όργανο το βιολί, ένα όργανο που το έφεραν στην Κρήτη οι Ενετοί.
Ο άνθρωπος που συγκέντρωσε και επεξεργάστηκε τις παραδοσιακές μελωδίες που ακούγονταν στην Ανατολική Κρήτη τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα, είναι ο Στρατής Καλογερίδης η συμβολή του οποίου στην διατήρηση της παράδοσης μας είναι καθοριστική και ανεκτίμητη. Οι δίσκοι του Καλογερίδη επηρέασαν πολύ τους σύγχρονους του βιολάτορες οι οποίοι επεξεργάστηκαν τα ακούσματα αυτά και κατά την προσφιλή τους μέθοδο τα διάνθισαν με διάφορα μουσικά στολίδια.
Όσο δε αφορά τη μουσική παράδοση της Ιεράπετρας, αυτή ακολουθεί τους κανόνες που διέπουν τη μουσική έκφραση γενικά της Ανατολικής Κρήτης, με αρκετές όμως διαφοροποιήσεις και ιδιαιτερότητες. Σχετικές μ’ αυτή παραδόσεις είναι της Βιάννου και της Σητείας, λόγω γειτνίασης.
Μια πολύ μεγάλη προσωπικότητα στα μουσικά δρώμενα της Ιεράπετρας ήταν ο Μουσουλμάνος βιολάτορας Αλή Σουμάνης που έδρασε κυρίως τις αρχές του 20ου αιώνα. Ό Αλής ήταν συνεχιστής της παλαιάς Γεραπετρίτικης παράδοσης μα και εξαιρετικός συνθέτης. Ακόμα και σήμερα ακούγονται οι περίφημες «κοντυλιές του Αλή» που αποδίδονται στο βιολί ή στο μαντολίνο.
Η σημαντικότερη μουσική οικογένεια της Ιεράπετρας είναι αυτή των Δογραματζάκηδων. Ο Γεώργιος Δογραματζάκης που έδρασε στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του εικοστού, έπαιζε βιολί και είχε συνθέσει δικές του κοντυλιές. Οι τρεις του γιοι ήταν εξαιρετικοί μουσικοί. Αυτοί ήταν ο Χαράλαμπος, ο Ιωάννης και ο Εμανουήλ Δογραματζάκης.
Ο Χαράλαμπος Δογραματζάκης γεννήθηκε το1899 και ήταν δεινός παίκτης του μαντολίνου. Επεξεργάστηκε και διαμόρφωσε πολλές παλιές Γεραπετρίτικες κοντυλιές. Ακόμα και σήμερα 50 χρόνια μετά τον θάνατό του ζει στην μνήμη των παλιών Γεραπετριτών. Ο αδερφός του Εμμανουήλ Δογραματζάκης (έτος γενν.1886) ήταν πασίγνωστος νταουλιέρης και δεινότατος τραγουδιστής. Ο άλλος αδερφός του Γιάννης Δογραματζάκης (γνωστός ως Γερογιάννης ) που γεννήθηκε το 1890 έπαιζε βιολί.
Πολύ σημαντική στην Ιεράπετρα ήταν και η παρουσία του βιολάτορα Μιχάλη Κορνάρου που γεννήθηκε το 1885 και επηρέασε αρκετούς μεταγενέστερους του βιολάτορες. Ο Κορνάρος ήταν γνωστός για την τέλεια απόδοση του Πηδηχτού Χορού.
Μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 50, ήταν ακόμα «εν δράσει», στην ευρύτερη περιοχή της Ιεράπετρας, πολλοί ηλικιωμένοι βρακοφόροι βιολάτορες όπως ο Φουντούλης (έτος γέννησης 1868), ο Μανώλαρης (έτος γέννησης 1874), ο Λαποκωνσταντάκης (έτος γέννησης 1889), ο Ατσαλής, ο Πετάσης, ο Περάκης και άλλοι.
Τη σκυτάλη στη συνέχιση της παράδοσης της περιοχής πήραν έπειτα δυο υπέροχοι βιολάτορες οι οποίοι πραγματικά έβαλαν τη δική τους σφραγίδα στη μουσική. Αυτοί είναι ο Παντελής Μπαριταντωνάκης που γεννήθηκε το 1912 στην Ανατολή και ο Ιωάννης Παπαχατζάκης που γεννήθηκε το 1903 στο Σταυροχώρι αλλά έδρασε ως μουσικός κυρίως στην Ιεράπετρα όπου διέθετε και ιδιόκτητη οικία στη συνοικία Μανωλιανά.
Παράλληλα υπήρχαν πολλοί άλλοι επαγγελματίες μουσικοί που έπαιζαν βιολί όπως ο Εγγλεζάκης, ο Τζανής, ο Μίχελας, ο Μπλάζος, ο Φανουράκης, ο Ζυγάκης, ο Φουντής, ο Κενάνης, ο Γενειατάκης, ο Φραγκούλης, και άλλοι. Προπολεμικά μόνο μέσα στην πόλη της Ιεράπετρας υπήρχαν περίπου εβδομήντα (70) που έπαιζαν βιολί σε γλέντια, παρέες ή καντάδες.
Βιολάτορες που συνεχίζουν ως σήμερα τη μουσική παράδοση της περιοχής είναι ο Μηνάς Κανάκης, ο Πεδουλάφτης, τα Βασαρμιδάκια, ο Ν.Κοινάκης, ο Εμμ.Σουργιαδάκης, ο Γεώργιος Ζερβάκης, ο Μιχάλης Σταυρακάκης, ο Γιάννης Γρηγοράκης, ο Γιώργης Κανιτάκης και άλλοι.
Πρέπει δε να σημειώσουμε ότι ιδιαίτερη σημασία στην κοινωνική ζωή της παλιάς Ιεράπετρας είχε η Καντάδα. Σχεδόν καθημερινά ομάδες νέων με βιολί ή μαντολίνο, περπατώντας τραγουδούσαν τις νύχτες στους δρόμους.
Τα μουσικά όργανα με τα οποία εκφραζόταν οι παλιοί Γεραπετρίτες είναι πρωτίστως το βιολί και το μαντολίνο. Το βιολί το συνόδευαν συνήθως με νταούλι και αργότερα με μαντολίνο, κιθάρα και μεταπολεμικά σε κάποιες περιπτώσεις με ακορντεόν. Η λύρα δε συνηθιζόταν.
Το μαντολίνο ως σόλο όργανο ήταν πολύ αγαπητό στην Ιεράπετρα και ιδιαίτερα στις καντάδες. Ο σημαντικότερος παίκτης του μαντολίνου που πέρασε ποτέ από την Ιεράπετρα θεωρείται ο Χαράλαμπος Δογραματζάκης. Συνεχιστές του, ο Γιάννης Γρηγοράκης, ο Αντώνης Βαρδάκης και ο συχωρεμένος σήμερα Γιώργος Χρυσοφάκης.
Η πιο συνηθισμένη ζυγιά οργάνων προπολεμικά ήταν το βιολί με το νταούλι.
Όλοι οι επαγγελματίες βιολάτορες είχαν και τους συνεργάτες τους νταουλιέριδες. Όσο δε αφορά τους χορούς, στην Ιεράπετρα χόρευαν εκτός από τους παγκρήτιους Χανιώτικο και Πεντοζάλη και αρκετούς ξεχασμένους σήμερα χορούς όπως τον Αγκαλιαστό, τον Ζερβόδεξο, τον Πρινιώτη και τον Ξενομπασάρη.
Αναμφισβήτητα όμως ο αντιπροσωπευτικός χορός της Ιεράπετρας είναι ο Πηδηχτός στον οποίο χαρακτηρίζονται μα και εκτιμώνται τόσο οι επιδέξιοι χορευτές όσο και οι καλοί οργανοπαίχτες. Όλη η αρχοντιά και η σεμνότητα των ανθρώπων της περιοχής απεικονίζεται με τον καλύτερο τρόπο στον χορό αυτόν. Αρχίζει με αργή ρυθμική αγωγή και προοδευτικά γίνεται γρήγορος αλλά και συγκρατημένος χωρίς ποτέ να ξεπερνά τα όρια και να καταλήγει σαν διονυσιακός. Πάντα όταν ο χορός φτάνει προς το τέλος ο βιολάτορας «γυρίζει» στην «ασκομαντούρα» δηλαδή στην μίμηση του άσκαυλου. Ο κορυφαίος χορεύει με σοβαρότητα και με πολύ μετρημένες κινήσεις προσπαθώντας πάντα να είναι λιτός. Όταν κάποιος βλέπει καλούς χορευτές στον Πηδηχτό, του δίνουν την εντύπωση ότι αυτοί δεν πατούν κάτω στην γη αλλά χορεύουν πάνω σε ένα στρώμα αέρα λίγα μόλις εκατοστά από αυτήν.
Ο Αγκαλιαστός το όνομα του το πήρε από την ιδιότυπη λαβή, μοναδική για τα δεδομένα της Κρήτης, με την οποία πιάνονται οι χορευτές. Βάζουν το αριστερό χέρι τους πάνω από τον δεξιό ώμο τους κρατώντας συνήθως μαντίλι του οποίου την άκρη ρίχνουν στην πλάτη τους. Την άκρη αυτή κρατά με το δεξί χέρι ο επόμενος χορευτής ή χορεύτρια. Οι χορευτές έτσι φαίνονται σαν αγκαλιασμένοι γι΄ αυτό και ο χορός λέγεται Αγκαλιαστός.
Ο Πρινιώτης ήταν χορός πασίγνωστος σχεδόν σε όλη την Κρήτη με πάμπολλες παραλλαγές. Είναι ζωηρός και λεβέντικος. Το στοιχείο που τον κάνει να ξεχωρίζει από τους άλλους είναι ένα χαρακτηριστικότατο πήδημα «σάλτο» που κάνουν οι χορευτές όταν πηγαίνουν προς τα μπρος.
Ο Ζερβόδεξος χορός έχει εύθυμο χαρακτήρα και ονομάζεται έτσι επειδή οι χορευτές προχωρούν μια προς τα αριστερά και μια προς τα δεξιά, ανάλογα με την μελωδία.
Ήταν ο χορός που πάντα ανέβαζε τους δείκτες του κεφιού σε κάθε γλέντι.
Ο Ξενομπασάρης Το όνομα του το οφείλει στην μαντινιάδα που τραγουδιέται πάντα πρώτη κατά την διάρκεια του χορού:

Ξενομπασαριάκι μου ξενομπασάρικό μου
Σγουρό βασιλικάκι μου και να ’σουνε δικό μου

Ο κάθε χορευτής σταυρώνει τα χέρια του μπροστά χιαστί. Είναι στρωτός και αργός χορός που προσομοιάζει με τον Σιγανό που χορεύουν σήμερα.
Εκτός από τις κοντυλιές και τους χορούς, στην Ιεράπετρα επιβιώνουν ακόμα και σήμερα παλαιότατες μελωδίες του κλήδωνα, του γάμου, πολύστιχα αφηγηματικά τραγούδια και μεγάλη ποικιλία καλάντων. Ένα πολύ αγαπητό ποιητικό κείμενο στην Ιεράπετρα ήταν ο Ερωτόκριτος που τραγουδιόταν με πάμπολλες παραλλαγές της σημερινής γνωστής μελωδίας του Ερωτόκριτου αλλά και με άλλες ιδιαίτερες μελωδίες.
Αν και υπήρχαν πολλοί εξαιρετικοί Γεραπετρίτες οργανοπαίκτες δυστυχώς ελάχιστοι από αυτούς ηχογραφήθηκαν και έτσι σήμερα τα ηχογραφημένα δείγματα των παλιών βιολατόρων είναι πάρα πολύ λίγα.
Όσο δε αφορά την κατάσταση στην οποία βρίσκεται η παραδοσιακή μουσική σήμερα στην Ιεράπετρα, θα πρέπει να πρέπει να παρατηρήσουμε ότι αυτή τείνει να χάσει την ιδιαιτερότητα της γιατί οι σύγχρονοι λυράρηδες ασχολούνται περισσότερο με την απόδοση της μουσικής που κυκλοφορεί στη δισκογραφία παρά με την παλιά ντόπια παράδοση.