Ο λαϊκός πολιτισμός στον «ΚΡΗΤΙΚΟ» του Παντελή Πρεβελάκη

Μανόλης Γ. Ανδρουλιδάκης
δρ. φιλ., Διδάσκων Ελληνική Λαογραφία στο Δ. Δ. Ε. Παν/μίου Κρήτης


Τον δεύτερο κιόλας χρόνο της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα, ο Ρεθύμνιος μυθιστοριογράφος Παντελής Πρεβελάκης διώκεται και εγκαταλείπει την έδρα διδασκαλίας στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, (1942). Ίσως είναι σημαδιακή χρονιά αυτή για την νεοελληνική λογοτεχνία, αφού ο συγγραφέας ξεκινά και ολοκληρώνει, μετά από τρια χρόνια, τη συγγραφή του πρώτου τόμου της μυθιστορίας, «ο Κρητικός», το «Δένδρο». Στο έργο αυτό μπόρεσε να εντάξει πλούσιο υλικό από την προφορική παράδοση της Κρήτης, όπως δημοτικά τραγούδια και άλλα αφηγήματα. Σε μια κρίσιμη κοινωνικά και εθνικά περίοδο ο Πρεβελάκης πετυχαίνει να εκφράσει την ομαδική ψυχή του κρητικού λαού, το ήθος και τη γενναιοφροσύνη του. Στην προσπάθειά του αυτή συνέλαβε την ιδέα να δέσει σφιχτά το καταγραμμένο παραδοσιακό υλικό με την ιστορική ύλη, όπως έκαναν οι περισσότεροι της γενιάς του (γενιά του ΄30).
Στα αποσπάσματα που ακολουθούν από τη δημοτική ποίηση επιδιώκουμε να μυήσουμε τον αναγνώστη στη γνώση της κρητικής ψυχικής δημιουργίας μέσα από τη μελέτη των δημοτικών τραγουδιών. Ακολουθούμε αντίστροφη πορεία, πέρα από γλωσσικές και αισθητικές αναλύσεις που συχνά υπερθεματίζουν την ουσία των τραγουδιών αυτών. Ο αναγνώστης μέσα από τα κρητικά δημοτικά τραγούδια γίνεται έτσι κοινωνός, γιατί όχι και συμμέτοχος μορφών- «σπερμάτων» λαϊκού πολιτισμού, όπως αριστοτεχνικά τις επεξεργάζεται ο συγγραφέας-μυθοποιός. Για πολλούς ίσως αυτή η αναζήτηση να μην υπολογίζεται τόσο πειστική. Και είναι φυσικό ότι χωρίς τη γνώση της κρητικής ιστορίας, (τα γεγονότα του 1941 και η Μάχη της Κρήτης, αναζωπυρώνουν την ηθική και πνευματική σχέση του Πρεβελάκη με τον τόπο του). Ο πόθος για εθνική αυτογνωσία γίνεται έντονος. Για την ιστορία ανατρέχουμε στις περιγραφές του τραγικού ποιητή Αισχύλου για την επομένη των Μηδικών πολέμων, οι Πέρσες φαίνεται να είναι κατώτεροι ως συλλογικά πρόσωπα από τους Έλληνες. Το ίδια συλλογιστική προβάλλει και ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιο λόγο του για την υπεροχή των θεσμών της Αθήνας έναντι αυτών της Σπάρτης. Η αληθινή Ελλάδα οικοδομείται «μες το άγιο βήμα της ψυχής», (λόγια του Ι. Πολυλά για την ποίηση του Δ. Σολωμού).
Αν οι παραπάνω σκέψεις έχουν προσανατολίσει σωστά τον αναγνώστη, ήλθε η ώρα για ένα σύντομο ταξίδι στο παραπάνω έργο και στα δημοτικά τραγούδια που υπάρχουν σ’ αυτό. Οι ιδέες της πατρίδος και της ελευθερίας αποτελούν το σκηνικό μέσα στο οποίο θ’ ανιχνεύσουμε τους αναβαθμούς της κρητικής παράδοσης. Κάθε υπογραμμισμένη λέξη ή φράση μπορεί να δώσει αφορμή για την ανεύρεση στοιχείων λαϊκού πολιτισμού. Ακόμη και για κείνον που δεν γνωρίζει σε βάθος τις ιδιαιτερότητες της κρητικής κοινωνίας :
1ο παράδειγμα : κατά την υπόθεση του έργου Σηφαλιός φονεύεται από τους Τούρκους αν και κέρδισε το στοίχημα, (στο τρέξιμο της φοράδας), να φυλάσσει εκείνος το νερό από τους Τούρκους, κοντά στο μοναστήρι των Ασωμάτων στο Ρέθυμνο.
Ο ηγούμενος του μοναστηριού ως απάντηση στα μοιρολόγια των συντρόφων του Σηφαλιού, αφηγήθηκε το παρακάτω ριζίτικο τραγούδι.

«-Συντράμετέ με φίλοι μου, και σεις οι γι εδικοί μου,
να το συγκλίνω το δεντρί, νανέβω στην κορφή του,
νακούσω γερακιού φωνή και φάλκο να λαλήσει,
νακούσω και την πέρδικα να πετροκακαρίσει.» [i]

Αυτά τα λόγια αποτελούν ένα ιδιότυπο κάλεσμα του ηγουμένου προς τους φίλους και δικούς για να βοηθήσουν με την τόλμη τους για την κατάκτηση της λευτεριάς. Μια προσεκτική όμως μελέτη θα καταδείξει ότι οι υπογραμμισμένες αναφορές υποδηλώνουν τη μορφή ενός ορισμένου πολιτισμού. Η συνάντηση των αγωνιστών στο μοναστήρι, η μορφή του ηγουμένου με την ανθρώπινη αγιοσύνη του, τα λόγια του που αντηχούν ως προσευχή, το καθολικό κάλεσμα δεν είναι μερικά μόνο στοιχεία που απαντούμε και σ’ άλλες μορφές λογοτεχνίας, (δεν σχολιάζεται έδω η επανάληψη των μοτίβων).
Η κορυφή της λευτεριάς το δένδρο (συγκλίνω θα πει προσεγγίζω, σιμώνω), δεν έχει μόνο μεταφορική σημασία. Η συμβολική σημασία του φυσικού δένδρου ξεκινά από τις ρίζες, τα δίκαια του αγώνα και φτάνει στην κορυφή, την τελείωση, την ημέρα της νίκης. Δένδρα, πέτρες, υψώματα, φυσικά φαινόμενα είναι μερικά από τα διάσπαρτα φυσικά στοιχεία στην δημώδη ποίηση αλλά και στις αντιλήψεις του λαού.
Το λάλημα της πέρδικας και ο ήχος της φλογέρας δεν απηχούν μόνο την πολυπόθητη ημέρα της λευτεριάς αλλά και την αισθητική αντίληψη του λαού ο οποίος συνόδευε με μουσική και τραγούδι κάθε χαρούμενη ή δυσάρεστη στιγμή της ζωής του. Η σημειολογική λειτουργία των λέξεων με φυτική ή άλλη σημασία δεν απέχει από τα προσφιλή θέματα στη σκέψη του λαού. Εξάλλου πολλές λέξεις στο δημοτικό τραγούδι λειτουργού ως μια συστάδα ήχων και μιμικών κινήσεων των ανθρώπων. Έτσι το ρήμα «συντρά(ε)μω» σημαίνει σημαίνει βοηθώ αλλά και τρέχω για βοήθεια (συντρ(d)ρομή, από το αρχαίο συνδράμω). Άραγε πόσες εκδηλώσεις είχαν ή έχουν το χαρακτήρα της συνδρομής ; Η ώρα της συνδρομής (σύγκλισης) ταυτίζεται όχι μόνο με τον περί του δικαίου αγώνα αλλά και με το πνεύμα συλλογικότητας που τελικά θα αναδημιουργήσει την λαϊκή παράδοση. Οι αναφορές σε τόπους σχετίζονται με τις περιστάσεις που άμεσα συνδέονται με τη ζωή και το θάνατο του κρητικού.
2-ο παράδειγμα : Ο καιρός πλησίαζε, οι αντάρτες που ήταν πάνω στα βουνά θα επαναστατούσαν και θα ξεσήκωναν τα χωριά σε πόλεμο. Για το λόγο αυτό ο Πρεβελάκης βάζει στα χείλη των ανταρτών το παρακάτω ριζίτικο τραγούδι, όπου προαναγγέλλει το σηκωμό τους.

«Ήλιε, παραπονούμαι σου γιατί δε βασιλεύεις
να κατεβώ σ’ όπου χωριό, να βρω ψωμί να φάω,
να βρω ψωμί, να βρω κρασί και ρούχα να πλαγιάσω…» [ii]

Για πολλούς μελετητές το τραγούδι αυτό αποτελεί μοναδική περιγραφή για τη ζωή και τα βάσανα των ανταρτών. Η φράση όμως «ήλιε μου..», από τις συχνότερες στο κρητικό τραγούδι, απηχεί ένα από τα πολλά φυσικά φαινόμενα που ο κρητικός γνώριζε εξ ακοής ή τα είχε παρατηρήσει (παρατηρήματα για τη λαογραφική επιστήμη), σε άλλες περιστάσεις της ζωής του. Ο αντάρτης εκφράζει σε πρώτο πρόσωπο την αγωνία του για την έκβαση του αγώνα αλλά και την προσδοκία του για τη στήριξη του αγώνα από την κοινότητα. Θεωρεί πως ο αγώνας είναι κοινός, αφού όλοι προσφέρουν σ’ αυτή την υπόθεση, περιθάλπουν και χαίρονται ή λυπούνται κατά τις περιστάσεις. Η εικόνα της καθόδου των ανταρτών δεν αποσιωπά και τις αποτυχίες, απογοητεύσεις αλλά και τους μικρούς θριάμβους των μαχητών. Συνήθως τραγουδιούνται οι επιτυχείς προπάθειες, (γιατί να μην μοιάζουν με το λυκαυγές, ενώ η πορεία των ανταρτών με τη δύση). Τα πρόσωπα, τα συνθήματα, τα περάσματα, οι προδοσίες και δολιοφθορές, οι συναντήσεις σε επώνυμους τόπους, τα σχετικά τραγούδια ως γεννήματα της συμφιλίωσής του με τον τόπο, παρέχουν μια σπουδαία αφορμή στον αναγνώστη ν’ αντιληφθεί τι υποδηλώνει ο άγνωστος τραγουδιστής με τα παραπάνω λόγια. Στο τραγούδι όμως δεν λέγονται ή καλύτερα δεν ακούγονται τα πάντα. Ο καημός και η αγωνία των νυχτερινών επισκεπτών, η αλλαγές στα σχέδια και συνθήματα διαφυγής, τα σπίτια και η σύνθεση των φιλοξενούντων. Χωριστά μπορούν να ερευνηθούν και άλλα στοιχεία : εκφράσεις, κινήσεις, μεταμφιέσεις αλλά και διαφωνίες των αγωνιστών για την ολοκλήρωση του σκοπού τους.
Τέλος οι αναφορές στο ψωμί, κρασί και ρούχα, συμβολίζουν την καθολική λύτρωση και στήριξη των αγωνιστών αλλά και την ύπαρξη της οικογένειας ως χώρος αναφοράς και συνάθροισης. Οι παραπάνω άνθρωποι δεν είναι μόνο πρωταγωνιστές του αγώνα, εκείνοι που πλάθουν και στεριώνουν την μυθιστορία του Πρεβελάκη, είναι οι εκφραστές της συλλογικής μνήμης που απηχούν μια ολόκληρη κοινότητα, τα βασικά σημεία της οποίας εκφράζονται μέσα από το δημοτικό τραγούδι.
Αλλά και όταν χαίρονταν οι Κρητικοί έκαναν τη χαρά τους τραγούδι, (στην προκειμένη περίπτωση, κάποιοι ήρωες του έργου είχαν κερδίσει σε αγωνίσματα και μαζί μ’ αυτούς ήταν και ο κεντρικός ήρωας του έργου ο Κωσταντής), παρόλο που μέσα απ’ αυτό φαίνονταν οι ταλαιπωρίες τους και τα βάσανα τους παραλληλίζοντας τους εαυτούς τους με αϊτούς που κάθονται σε όρος αλλά αυτό είναι χιονισμένο όπως φαίνεται παρακάτω θέλοντας να δηλώσουν την υποδούλωση τους.
Το συγκεκριμένο τραγούδι χαρακτηρίζεται από τον ίδιο τον Πρεβελάκη ως τραγούδι της «τάβλας».

«-Αητέ που κάθεσαι ψηλά στ’ όρος το χιονισμένο,
τρώεις το δρόσος του χιονιού,
πίνεις νερό κατάκρυο,
λαγό κι αν πιάσεις, γεύεσαι,
λαγό κι αν πιάσεις, γεύεσαι, πέρδικα και δειπνάς τη
φιλείς και κόρην όμορφη…» [iii]

Οι παραπάνω επισημάνσεις δημιουργούν ορισμένους προβληματισμούς, όπως : η λαϊκή φαντασία τροφοδοτείται από σημαντικές περιοχές φυσικής ομορφιάς, τον ήλιο, το φεγγάρι, οι κορυφές των ορέων, εικόνες που αποτελούν ταυτόχρονα και την πρώτη επαφή του ανθρώπου με το περιβάλλον. Σε επόμενο στάδιο οι φυσικές περιγραφές παριστάνονται μ’ ένα δευτερογενή τρόπο με μια μοναδική ποιητική δύναμη. Έτσι οι απάτητες κορυφές συνταιριάζουν με την αγέρωχη όψη των ανταρτών, τα ανθόγιεμα δένδρα με την ψυχή και το σώμα της λεύτερης ψυχής. Σ’ όλα σχεδόν τα τραγούδια κυριαρχεί η χρωματική σύνθεση άσπρο-μαύρο, όπου όλα φαίνονται στην αρχή ζοφερά αλλά τα ύστερα μηνύματα αποκαθιστούν ένα φωτογενές περιβάλλον.
Η μελέτη όμως των φυσικών φαινομένων, χρωμάτων παρατηρημάτων και άλλων ποιητικών συνθέσεων στην λαϊκή ψυχή είναι έργο μεγάλης πολιτισμικής σημασίας με ιδεολογικά και παιδευτικά μηνύματα. Ο λαϊκός πολιτισμός της Κρήτης και του Κρητικού ανιχνεύεται ιδιότυπα μέσα από την ποιητική του δημιουργία. Οι αναφορές στο φυσικό περιβάλλον εποικίζονται απο την πνευματική περιουσία του κρητικού λαού που ως δραματικό σύνολο αξιοποιεί τη δύναμη των αισθήσεών του για να προσεγγίσει, κάτι αποτελεί και την πρόθεση του συγγραφέα, το μυστήριο της ζωής.

[i] Κρητικός, Α΄, σ. 56
[ii] Κρητικός, Α΄, σ. 120
[iii] Κρητικός, Α΄, σ. 135