<body><script type="text/javascript"> function setAttributeOnload(object, attribute, val) { if(window.addEventListener) { window.addEventListener('load', function(){ object[attribute] = val; }, false); } else { window.attachEvent('onload', function(){ object[attribute] = val; }); } } </script> <div id="navbar-iframe-container"></div> <script type="text/javascript" src="https://apis.google.com/js/platform.js"></script> <script type="text/javascript"> gapi.load("gapi.iframes:gapi.iframes.style.bubble", function() { if (gapi.iframes && gapi.iframes.getContext) { gapi.iframes.getContext().openChild({ url: 'https://www.blogger.com/navbar.g?targetBlogID\x3d13537987\x26blogName\x3d.::4o+MATI::.\x26publishMode\x3dPUBLISH_MODE_BLOGSPOT\x26navbarType\x3dBLACK\x26layoutType\x3dCLASSIC\x26searchRoot\x3dhttps://4mati.blogspot.com/search\x26blogLocale\x3den_US\x26v\x3d2\x26homepageUrl\x3dhttp://4mati.blogspot.com/\x26vt\x3d-3529551192642507431', where: document.getElementById("navbar-iframe-container"), id: "navbar-iframe" }); } }); </script>
4ï ÌÁÔÉ

Στο μεταίχμιο δύο κόσμων - Η βυζαντινή Κρήτη από τον 9ο έως και τον 12ο αιώνα


Νίκος Γιγουρτάκης
Φιλόλογος


Η ταραγμένη εποχή που σημαδεύει την ιστορία της ανατολικής Μεσογείου από τον 7ο αι. κι ύστερα, είχε σαν αφετηρία της ένα σωρό γεγονότα και συγκυρίες σηματοδοτώντας μια από κείνες τις μεταβατικές εποχές που όταν ολοκληρώθηκε τίποτα πια δεν ήταν το ίδιο σ΄ αυτό το σταυροδρόμι των πολιτισμών. Κύριο ρόλο διεδραμάτισε η ραγδαία εξάπλωση του αραβικού κόσμου με ρυθμούς και τρόπους που και σήμερα είναι δύσκολο να κατανοηθούν. Με αφετηρία την αραβική χερσόνησο, διάφορα αραβικά φύλα εξαπλώθηκαν στην περιοχή που χαρακτηρίζουμε σαν ανατολική Μεσόγειο, διεκδικώντας εδάφη της βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Η Κρήτη βρέθηκε στη δίνη των εξελίξεων. Προκειμένου να γίνει κατανοητή η χιλιοειπωμένη διατύπωση «λόγω της στρατηγικής της θέσης», είναι ανάγκη να χρησιμοποιήσουμε όρους γεωπολιτικής. Η γεωγραφική θέση της Κρήτης, ο πλούτος της, η πολιτισμική ιστορία της καθώς και η όσμωση που ακολούθησε την αραβική επέκταση, την κατέστησαν μήλον της έριδος για τους επίδοξους κατακτητές. Στα 824 μ.Χ. περίπου, μία ομάδα Αράβων της Ανδαλουσίας διωγμένοι από την Ισπανία μετά από μια άτυχη επανάσταση, κυνηγημένοι από τους Άραβες της Αλεξάνδρειας, φτάνουν στα νότια παράλια της Κρήτης. Βρίσκουν το νησί σε μια περίοδο έντονης αμφισβήτησης της κεντρικής εξουσίας, λόγω του ότι η Κωνσταντινούπολη κι ο αυτοκράτορας κυριαρχούνται από εικονομαχικά αισθήματα. Η Κρήτη συμμετείχε στην επανάσταση του Θωμά, κι όταν αυτή αποτυγχάνει, το ηττοπαθές αντεξουσιαστικό κλίμα των κατοίκων του νησιού αποτελεί πρόσφορο έδαφος για την εγκατάσταση μιας νέας ομάδας εποίκων. Ας γράφουν οι βυζαντινοί ιστορικοί για σφαγές, άγριες πολιορκίες, επιθέσεις και καταστροφές. Η έρευνα μάς οδηγεί στο συμπέρασμα πως η εποίκιση -αρχικά τουλάχιστον- δεν συνάντησε αντιδράσεις.
Στις αμέσως επόμενες δεκαετίες, με έδρα τον Χάνδακα, οι Ανδαλουσιανοί Άραβες, (Σαρακηνοί, όπως τους ονόμασαν οι βυζαντινοί), ιδρύουν ένα ιδιότυπο αραβικό εμιράτο, αγκάθι στους κόλπους της αυτοκρατορίας. Μορφωμένοι και έμπειροι στη διοίκηση, οργανώνουν ένα κρατίδιο που διαθέτει δικό του νόμισμα, δικαστικό σύστημα, δικά του λιμάνια, δικές του αγορές, δικό του διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο. Τα χρόνια που ακολουθούν, οι Άραβες της Κρήτης εξελίσσονται σε μάστιγα για την ευρύτερη περιοχή. Σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η Κύπρος κι η Σικελία μεταπηδούν στα χέρια Αράβων αντιλαμβανόμαστε ότι η διαχωριστική γραμμή που από τον 7ο αι. ξεχωρίζει τον αραβικό από τον ευρωπαϊκό κόσμο μετακινείται βορειότερα. Μια οριζόντια νοητή γραμμή κόβει στα δύο τη Μεσόγειο, η οποία έπαψε προ πολλού να αποτελεί την ασφαλή λίμνη που ήταν ο κύριος δρόμος εμπορευμάτων, λαών και ιδεών στα ρωμαϊκά χρόνια. Τα παράλια των νήσων του Αιγαίου, της Πελοποννήσου, της νότιας Μικράς Ασίας, ακόμα και της Μακεδονίας, δέχονται τις επιθέσεις των Αραβοκρητών. Χιλιάδες αιχμάλωτοι πουλούνται στα σκλαβοπάζαρα της ανατολής και του Αιγαίου, οι δρόμοι του εμπορίου εμποδίζονται, η ναυσιπλοΐα απειλείται. Η διεξαγωγή του εμπορίου από και προς το Αιγαίο-Εύξεινο Πόντο μέσω Ελλησπόντου, αν δεν διακόπηκε τελείως, τουλάχιστον, συναντούσε την ανυπέρβλητη δυσκολία των πειρατικών επιθέσεων των Αράβων της Κρήτης. Είναι σαφές, ότι είχε χαθεί ο στρατηγικός έλεγχος στην καίριας σημασίας διάβαση μεταξύ Κυθήρων-Κρήτης, η οποία αποτελούσε το θαλάσσιο δρόμο επικοινωνίας μεταξύ Κεντρικής-Δυτικής Μεσογείου και πρωτεύουσας, όπως επίσης είχε χαθεί ο έλεγχος της διάβασης μεταξύ Ρόδου-Καρπάθου-Κρήτης η οποία αποτελούσε τον κύριο δρόμο επικοινωνίας μεταξύ πρωτεύουσας, παραλίων Μ. Ασίας, Κύπρου, Συρίας, Μέσης Ανατολής, Βόρειας Αιγύπτου. Αυτός ο δρόμος ήταν η κύρια θαλάσσια αρτηρία επικοινωνίας με τις νοτιοανατολικές περιοχές του βυζαντινού κράτους (Κιλικία, βόρεια Συρία, Κύπρος).
Οι ατυχείς προσπάθειες ανακατάληψης από τους βυζαντινούς (έξι συνολικά), αποδεικνύουν την σοβαρότητα της κατάστασης στην περιοχή. Απόπειρες που οδηγήθηκαν είτε σε οικτρές αποτυχίες είτε σε πλήρη αφανισμό. Η υψηλή στρατηγική της αυτοκρατορίας εμφανίζεται κολοβωμένη και η συνοριακή γραμμή έχει στην πράξη μετακινηθεί βορειότερα (νότια Μ. Ασία, Κιλικία, νότια Δωδεκάνησα, νότιες Κυκλάδες, Κύθηρα, Ιόνιο, Αδριατική) ενώ αντίστοιχα ο χώρος ελέγχου του αραβικού κόσμου παρουσιάζει τάσεις όσμωσης στις νότιες αυτές υπώρειες της αυτοκρατορίες δημιουργώντας ένα καθεστώς συνεχούς ανασφάλειας στα παράλια και στα νησιά και καθιστά στην πράξη αδύνατο τον έλεγχο του ναυτικού θέματος του Βυζαντίου. Για τους βυζαντινούς η Κρήτη ονομάζεται «θεόλεστος», (ξεχασμένη κι από τον Θεό).
Για την κεντρική εξουσία στην Κωνσταντινούπολη η ανάκτηση της Κρήτης και η επαναφορά στους κόλπους της αυτοκρατορίας αποτέλεσε ύψιστη προτεραιότητα. Η εκστρατεία που οργανώνεται με αρχηγό το Νικηφόρο Φωκά είναι η πλέον δαπανηρή κι εντυπωσιακή στην υπερχιλιόχρονη ιστορία του Βυζαντίου. Στα 961, μετά από ένα δύσκολο χειμώνα κι οκτάμηνη πολιορκία, ο Χάνδακας και μαζί του όλη η Κρήτη επανέρχεται στη βυζαντινή κυριαρχία. Τα 138 περίπου χρόνια που η Κρήτη έμεινε στα χέρια των αράβων έχουν αλλάξει τις συνήθειες, τη νοοτροπία και την οικονομία των κατοίκων του νησιού. Η αποκατάσταση της βυζαντινής εξουσίας εκτός από ζωτική προτεραιότητα, αποτέλεσε θέμα γοήτρου για τη βυζαντινή εξουσία. Η στρατιωτική παρουσία στο νησί εδραιώθηκε με την επιδιόρθωση και το κτίσιμο οχυρών μακριά από τα παράλια, (ο φόβος της επιστροφής των αράβων παρέμενε για πολύ καιρό ζωντανός). Η στρατιωτική και πολιτική εξουσία συνδυάστηκε με έντονη θρησκευτική δραστηριότητα (κτίσιμο εκκλησιών, κήρυγμα μετάνοιας από τον όσιο Νίκωνα, ίδρυση μονών από τον Άγιο Ιωάννη τον Ξένο). Από τις ελάχιστες μαρτυρίες της εποχής, διαμορφώνουμε εικόνα μιας Κρήτης που γι αρκετό καιρό ταλαιπωρήθηκε από πενιχρή οικονομία, έλειψη μεγάλων αστικών κέντρων, εποικισμούς από πληθυσμούς μισθοφόρων στρατιωτών που εγκατέστησε ο Νικηφ. Φωκάς, έντονη στρατιωτική παρουσία και ιδιαίτερη προσπάθεια επιβολής της βυζαντινής νοοτροπίας. Οι ενδείξεις μάς πείθουν, πως το ντόπιο στοιχείο με δυσκολία δέχτηκε να συμμορφωθεί στις υποχρεώσεις που συνεπάγεται η επιστροφή στους κόλπους της αυτοκρατορίας.
Δεν γνωρίζουμε ακριβώς, σίγουρα όμως, από τις πρώτες δεκαετίες του 11ου αιώνα, η κρητική κοινωνία παρουσιάζει στοιχεία ανάκαμψης. Μετά την Κρήτη η Κύπρος επιστρέφει στο Βυζάντιο, η συνοριακή γραμμή της αυτοκρατορίας μετά τους ανηλεείς πολέμους του Νικηφόρου Φωκά λαι του διαδόχου του Τζιμισκή, μετακινείται προς τα νότια-ανατολικά. Μια σχετικά μακρά εποχή ειρήνης και σταθερότητας επικρατεί στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο πληθυσμός, αργά, με de facto διαδικασίες επιστρέφει στα παράλια, (εκεί, όπου τα λιμάνια αποτελούν ζωτικά σημεία για το εμπόριο), εμφανίζονται αξιόλογα αστικά κέντρα, νομισματικά ευρήματα μαρτυρούν ανθηρή οικονομία, πηγές καταγράφουν την άνθιση του εμπορίου. Η στροφή προς τη μεγάλη γαιοκτησία και την αριστοκρατία η οποία σηματοδοτεί το βυζαντινό κόσμο στον ενδέκατο αιώνα, βρίσκει απήχηση στην κοινωνία της Κρήτης. Μεγάλες εκτάσεις γης περιέρχονται στα χέρια βυζαντινών οικογενειών. Η ιστορία με τα Δώδεκα Αρχοντόπουλα απηχεί την επικράτηση αριστοκρατικών οικογενειών στη βυζαντινή Κρήτη.
Ο νέος κίνδυνος για τη βυζαντινή κυριαρχία, εμφανίζεται από τον οικείο, ομόθρησκο χώρο της Ευρωπαϊκής Δύσης. Οι πεινασμένες ορδές των ορδών των Σταυροφόρων, οδηγημένες από τους αδηφάγους Βενετούς (σε συνεννόηση με τον πάπα), λεηλατούν το 1204 την Κωνσταντινούπολη, καταλύοντας έτσι το βυζαντινό κράτος. Η Κρήτη αποτέλεσε αντικείμενο φτηνής αγοραπωλησίας στο παζάρι της διανομής των εδαφών του Βυζαντίου. Πουλιέται στους Βενετούς, (οι οποίοι είχαν καλή γνώση των όρων του γεωπολιτικού παιχνιδιού της εποχής), για ένα ευτελές ποσό. Αυτό είναι και το τέλος της βυζαντινής περιόδου για την Κρήτη. Το 1211, οι Βενετοί εγκαθίστανται στο νησί για μια μακρά περίοδο έως το 1669.