Έρωτας, ο ανεξερεύνητος μύθος

Γιώργος Ε. Μιχελουδάκης
Φιλόλογος

«Γρήγορα η ώρα πέρασε
Μεσάνυχτα κοντεύουν
Πάει το φεγγάρι κι η Πούλια βασιλέψανε
Και μόνο εγώ κείτομαι εδώ μονάχη κι έρημη
Ο Έρωτας που βάσανα μοιράζει
Ο Έρωτας που παραμύθια πλάθει
Μου άρπαξε την ψυχή μου και την τράνταξε
ίδια καθώς ο αγέρας από τα βουνά χυμάει
μέσα στους δρυς φυσομανώντας»

Σαπφώ, μετ. Ο. Ελύτης

Πώς να μιλήσεις για τον έρωτα σε μια τόσο αντιερωτική εποχή; Ο έρωτας προϋποθέτει επαφή, επικοινωνία, ανιδιοτέλεια. Πώς να αναφερθείς στον έρωτα όταν ο ψυχισμός των ανθρώπων στην εποχή μας ακολουθεί την πορεία: συμφέρον – μίσος – ιδιοτέλεια; Πώς να μιλήσεις για το κατεξοχήν στοιχείο του εξανθρωπισμού μας, όταν ακόμη και στην πιο απλοϊκή του εξωτερίκευση, στο «σ’ αγαπώ», υπάρχει τόσο συμφέρον; Κι όμως. Κάθε τέτοια εποχή, που η φύση αναγεννάται και αλλάζει και που αυτή την αλλαγή μας τη θυμίζουν αρώματα και χρώματα απλόχερα, σκορπισμένα στα αδιάφορα βήματα της καθημερινότητάς μας και της πολύβουης ασυνεννοησίας μας, ο έρωτας είναι ο «ηθικός αυτουργός», η γενεσιουργός αιτία του θαύματος που λέγεται άνοιξη. Γιατί ο έρωτας είναι άνοιξη. Η άνοιξη της φύσης, αλλά και η άνοιξη της ζωής μας.
«Τι εστί όμως έρως;» Κλασική, παλιομοδίτικη ερώτηση, σπαταλημένη στα εφηβικά λευκώματα άλλων εποχών, δεμένη με τη μυρωδιά της λεβάντας και στολισμένη με μια παλιά δαντέλα, που από την πολυκαιρία πήρε το χρώμα της σέπιας… «Έρως, ο μη ορισμός! Της φύσεως ο Θεός. Η γλυκύτερη πικρία, η πικρότερη γλυκύτης. Τέρας θεϊκό που ορίζεται μόνον διαμέσου των παραδόξων» Έτσι όρισε τον έρωτα ο Τζιάκομο Καζανόβα.
Τόνοι μελάνης χύθηκαν αιώνες επί αιώνων από συγγραφείς, φιλοσόφους, ερωτευμένους για τον έρωτα. Κι όμως αυτός μένει ακόμη απρόσιτος έστω κι αν απλουστευτικά ορίζεται ως «η χημεία δύο βλεμμάτων». Θεό τον θεωρεί ο Ησίοδος στη «Θεογονία»: «πριν απ’ όλα ήταν το Χάος, ύστερα η Γαία… κι ο Έρωτας, ο ωραιότερος από τους αθανάτους, που με τη γλυκιά του αδυναμία διαπερνά τους θεούς και τους ανθρώπους, δαμάζει τις καρδιές τους και θριαμβεύει πάνω στους φρόνιμους λογισμούς. Είναι ακόλουθος της Αφροδίτης κι έχει συμπαραστάτες του τον Πόθο, τον Ίμερο και την Πειθώ».
Ο έρωτας δεν είναι φιλοσοφία ούτε αντικείμενο για διανοητική επεξεργασία ανέραστων ακαδημαϊκών δασκάλων. Είναι βίωμα, πράξη, μανία, παγίδα, διέξοδος, θεός, αδιέξοδο! Είναι ανατροπέας των συμβάσεων, του εφησυχασμού, της διευθέτησης των σκέψεων και των συναισθημάτων. Είναι η ανάταση, η καταιγίδα, η έκσταση, είναι όμως και η πτώση, ο ευτελισμός, άφατη σκληρότητα και η ακραία ταπείνωση. Πώς να τον αντέξουμε στα όρια των συμβάσεων της ζωής μας; Γι αυτό τον διώχνουμε, τον εξορίζουμε, τον εξορκίζουμε, αρνούμαστε να κλειστούμε στη φυλακή του. Μάταιος κόπος. Έρχεται όταν δεν τον περιμένουμε, τρυπώνει στα εσώψυχά μας και φεύγει όταν του έχουμε παραδοθεί κι έχουμε γίνει υποχείριό του.
Σήμερα έχουμε υποτιμήσει την αξία του έρωτα, γιατί αυτό εξυπηρετεί ην αδυναμία μας να τον βιώσουμε ή να υποστούμε τις … συνέπειές του. Έτσι ο έρωτας γίνεται ο μέγας εξόριστος κι εμείς στη μοναξιά μας τον εξισώνουμε με το σεξ, από αδυναμία και απελπισία. Γίνεται η σύντομη συνάντηση δυο σωμάτων που αντί να οδηγήσει στην πλήρωση, γίνεται μια κραυγή απόγνωσης και μοναξιάς. «Λέγε τα χρόνια μας βροχή, συνάλλαγμα και γιώτα χι. Λέγε τον έρωτα δασμό και νύχτα δίχως προορισμό»: Έτσι αποτύπωσε τον έρωτα του καιρού μας ο Κώστας Τριπολίτης.
Είναι ασφαλώς μεγάλη η αντίφαση: σε μια εποχή ερωτικής υπερπροσφοράς ο έρωτας να είναι ο μέγας απών ή να γίνεται μια ευτελής συναλλαγή με συγκεκριμένο αντίτιμο, ένα αναλώσιμο προϊόν. Τα σώματα σαν νευρόσπαστα να επιδίδονται σε αυτοματοποιημένες κινήσεις, ανίκανα να δώσουν και να πάρουν, να αφεθούν και να πονέσουν, να εκτεθούν και να λυτρωθούν. Κι όμως στον έρωτα ξοδεύουν δύναμη και οι αδύναμοι. Απλά η αδυναμία τους γίνεται δύναμη και η ένδειά τους πλούτος. Στον έρωτα ο «άλλος» γίνεται ένας καθρέπτης στον οποίο καθρεπτίζεται το είδωλό μας, μόνο που αυτός βλέπει αυτό που τελικά δεν είμαστε. Έτσι η όραση ακυρώνεται. Γι αυτό στον έρωτα βλέπουμε καλύτερα με τα μάτια ερμητικά κλειστά. Μ’ άλλα λόγια ο έρωτας υπερβαίνει όταν δεν καταργεί τις αισθήσεις. Το βλέμμα μας γίνεται εσωτερικό κι αυτή η πρόσκαιρη «τύφλωση» είναι από τα γοητευτικότερα στοιχεία του.
Όμως, όταν γίνουμε υποχείριοι του έρωτα και όπως η «Ερωφίλη» του δώσουμε «τζη καημένης μα καρδιάς την εξουσία», αυτός γίνεται άφαντος ή δείχνει το δρόμο στην προδοσία. Επιστροφή στον έρωτα δεν υπάρχει. Είμαστε όμως ανίκανοι να το εννοήσουμε και καταντούμε να επιθυμούμε ό,τι δεν υπάρχει. Τότε είναι αβάσταχτη η μοναξιά του έρωτα…
Η ζωή εντούτοις δεν είναι μόνο αυτός ο εφιάλτης. Είναι το όνειρο, η χαρά, η συγκίνηση. Όσο κι αν οι αδήριτοι νόμοι τη κοινωνικής μας αναγκαιότητας επιδιώκουν να τα συνθλίψουν όλα στο όνομα ενός στυγνού και στείρου ρεαλισμού, υπάρχουν πάντα οι ρωγμές, οι μικρές ατραποί του έρωτα. Αυτά είναι οι μοναδικές έξοδοι διαφυγής που οδηγούν στην εξερεύνηση (ίσως και στην ανακάλυψη) του εαυτού μας και τελικά στην απελευθέρωσή μας.
Ο έρωτας είναι το απόλυτο θέμα της ποίησης και της ανθρώπινης ιστορίας. Η κινητήριος δύναμη της δημιουργία. Η μοναδική δύναμη που προστατεύει από την απόλυτη τρέλα ή την απόλυτη λογική. Σε σκοτεινές και δύσκολες εποχές, κάτω από καθεστώτα ανελεύθερα και ολοκληρωτικά, γεμάτα από «ηθικές» απαγορεύσεις, ο έρωτας προηγείται ακόμη και από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης!
Δύσκολη στ’ αλήθεια η κατάκτηση του έρωτα. Απαιτεί σκοτάδι, σιωπή, κίνδυνο, ρίσκο, συνεργασία ενστικτωδών δυνάμεων. Είναι θεός που μεταμορφώνει και μεταμορφώνεται σαν τις όψεις της Σελένης – Εκάτης. Καταδικάζει τον άνθρωπο σε μια οδυνηρή περιπέτεια να φτάσει και να υπερβεί τα όρια του σώματος και του πνεύματός του. Μια αναζήτηση ατέρμονη. Ο ίδιος ο έρωτας ψάχνει και ψάχνεται μέσα στις ίδιες του τις μεταμορφώσεις. Άλλοτε λαμπρός, καθάριος σαν ανοιξιάτικη ευδία κι άλλοτε σκοτεινός, υπόγειος, ανεξερεύνητος σαν απρόσμενη, αδόκητη παλίρροια μεταλλάσσεται σε ορμητική άμπωτη, αφήνοντας να φανούν όλα όσα άντεξαν στην φθορά ένα βήμα πριν από το θάνατο.

«Ο καθένας αγαπάει ό,τι του λείπει.
Οι πεισιθάνατοι τη ζωή, οι προδομένοι τον έρωτα.
Το θάνατο δεν τον αγαπάμε.
Απλώς τον κουβαλάμε μέσα μας.
Κι ο καθείς σκοτώνει ό,τι αγαπάει.»
Όσκαρ Ουάιλντ

Ο έρωτας είναι ο μέγας μύθος της ζωής μας, ανεξερεύνητος ακόμη κι όταν είναι κατακτημένος. Παράλογο συναίσθημα ή ιδανικό. Είναι η επιστροφή στο άρρητο και απόλυτο μυστήριο, γιατί μυστήριο είναι κι ο ίδιος.