Σκηνοθετικοί συνειρμοί για το λόγο και τη γλώσσα

Ζαχαρίας Κατσακός
Φιλόλογος - κάτοχος DEA Νεοελληνικής Φιλολογίας


Τραβώ την πρώτη φωτογραφία. Κλικ. Στο κάδρο μου εμφιλοχωρεί μια σκέψη που μετατρέπεται σε ύλη. Η τεχνολογία γίνεται σκηνογραφικό φόντο. Προσκήνιο ο ηθοποιός - γλώσσα που μαγεμένος από τα φώτα αρχίζει να μην αναγνωρίζει τη γλώσσα που μιλάει.
Με ρώτησαν αν μπορώ να δώσω μια νέα ευκαιρία στη γλώσσα. Θαρρείς πως η γλώσσα φοιτά σε σχολείο δεύτερης ή τρίτης ευκαιρίας. Εκείνοι που με ρώτησαν θεωρούν αυτονόητο ότι μιλώ την ελληνική γλώσσα. Εγώ πάλι θεωρώ ότι δε μιλώ και δεν αντιλαμβάνομαι καμία γλώσσα. Έστω. Τη γλώσσα (όμως) μου έδωσαν ελληνική στις αμμουδιές του Ομήρου, λέγει ο Ελύτης.
Ο λόγος αισθάνεται, έρπει μέσα στο σώμα, μετατρέπεται σε αιλουροειδές. Καμπυλοειδείς κινήσεις και αυτοσχέδιες μορφές συντονισμού πύκνωσης - έκτασης της ενέργειας συνηγορούν σε μια χορογραφία που απηχεί τις δονητικές σωματικές δράσεις του Jerzy Grotowski ή τις χορευτικές φιγούρες των προαναγεννησιακών μίμων. Μιμόγλωσσα. Η γλώσσα του εμβρύου. Ή, καλύτερα, μία από τις γλώσσες του εμβρύου. Το έμβρυο φέρει μέσα του ένα πρωτογενή κώδικα επι-κοινωνίας. Η μητέρα, μητέρα-λόγος, δρα με κινητικές έλξεις. Ενεργειακά κύματα και κυψέλες ήχων εκσφενδονίζονται από τη μητέρα προς το έμβρυο. Αυτό μιμείται τον ήχο με δονητικούς σπινθηρισμούς, το ηλεκτρικό ρεύμα ακολουθεί περιγραμματικά, σαν αύρα, το σωματικό ίχνος της δράσης. Έπειτα ένα δεύτερο ηχητικό κύμα, σαν λαρυγγικός συριγμός, ανακαλεί τον ήχο της φωνής του δελφινιού και διαπερνά το γεννητικό υγρό. Εκπέμπεται έξω από το μητρικό σώμα. Και φτάνει σε μας.
Μπορούμε με άνεση να επικοινωνήσομε επιτέλους με ένα έμβρυο. Ή τουλάχιστον να επιβεβαιώσομε τη δυνατότητα. Το υγρό έμβρυο είναι ο πρώτος ηθοποιός - χορευτής της ανθρωπότητας.
Σαν χορευτής - ηθοποιός η γλώσσα. Αν δεν μάθει να χορεύει τότε συρρικνώνεται, συνεπώς μικραίνει κι ο κόσμος μου. Κλικ, δεύτερος πυροβολισμός για να πετύχω στο φωτογραφημένο κάδρο έναν συρρικνωμένο ηθοποιό - χορευτή. Χωρίς μακιγιάζ, γιατί μ’ αυτό μεταβάλλεται το πρωτογενές συστατικό της ύλης του προσώπου. Η ορατή αλήθεια.
Η γλώσσα έχει έκταση. Έχει μήκος, πλάτος. Έχει θάλασσα, έχει σώμα και Σώμα. Αντιλαμβάνομαι σιωπές και σκιές μ’ έναν άλλο τρόπο. Επιθυμώ λίγο ουδέτερο χρώμα, φίλτρο υγρό και αναλογίες ευρυγώνιου φακού στο πλάνο μου. Άχρωμο αποτέλεσμα. Δεν θα χρησιμοποιήσω περισσότερα τεχνικά μέσα. Κλικ. (Παύση, χαμηλός φωτισμός, ατμόσφαιρα με πυκνό σκηνικό συναίσθημα…) Η επί σκηνής έλευση «ξενόφερτων στοιχείων» κάνουν το αποτυπωμένο κάδρο γεμάτο κουκίδες. Για να τις εξαλείψω εφαρμόζω τεχνική από υπολογιστικό πρόγραμμα. Δεν με ικανοποιεί το αποτέλεσμα. Τα ξενόφερτα στοιχεία διακρίνονται ακόμη. Φωτίζω. Έκθεση τεσσάρων δευτερολέπτων. Χρησιμοποιώ λευκή ομπρέλα για να εκτείνω το φάσμα από άλλη γωνία.
Φαίνεται πως δε μιλώ πια τη γλώσσα των παιδικών μου χρόνων. Εκείνη που με τρόπο μαγικό έφτιαχνε η γειτονιά μου και τα σπουργίτια μου. Μετά οι φίλοι της πρώτης και πιο ανυπόκριτης ελευθερίας μου. Μετά ήρθαν τα δέντρα, οι μουριές κι ο πλάτανος, ο ήλιος και το καλοκαιρινό σκοτάδι. Μετά δεν ήρθαν οι μέλισσες. Όσο κι αν τις περίμενα. Επιθυμούσα πάντα να τις δω να φτιάχνουν κυψέλες. Ήρθε όμως το κεντρί τους πάνω στους τοίχους λοβοτομημένο, (με ρυθμό από δω και πέρα το κείμενο, ένα, δύο, τρία, πάμε) γλώσσα των τοίχων γλώσσα του τείχους γλώσσα της ιδεολογίας με τις μπογιές των επαναστατών πάνω στους τοίχους γλώσσα πάνω στην πέτρα, η ιδεολογία χτίζει τοίχους, σπίτια, τείχος, ώσπου να καταρριφθούν οι πέτρες, το τείχος, τα σπίτια… Μετά η αλλαγή των καιρών, οι μηχανές, μετά ήρθαν οι βόμβες που μιλούν και σκέπτονται (γλώσσα, ή μεταγλώσσα;), μετά ήρθαν οι υπολογιστές.
Τότε μιλούσα μια γλώσσα απλή που γινόταν αργά αργά ένας ιστός, μετά ένα διάφανο κέλυφος από ιδέες, από σκέψεις, από σώμα. Έμπαινα μέσα στο αβγό της γλώσσας που με αγκάλιαζε σφιχτά και περίμενα να γεννηθώ από το λόγο.
Οι αναμνήσεις έρχονται σαν μεταξένιες εικόνες. Παίρνουν τη θέση τους στο τώρα και με οδηγούν αναγκαστικά σε έναν συγκριτισμό. Αυτός, όσο επώδυνος κι αν είναι, άλλο τόσο ωφέλιμος εξελίσσεται, ή μπορεί να γίνει ακόμη πιο συναρπαστικός στο τέλος της πορείας.
Φορητά τηλέφωνα έχουν αντικαταστήσει το στόμα. Το στόμα μου. Το στόμα σου. Το στόμα μας. Με το στόμα ερωτευόμαστε. Με το στόμα αγαπάμε. Με το στόμα νιώθομε τα άλλα σώματα. Με το στόμα γευόμαστε την ηδονή. Με το στόμα. Από το οποίο μιλιέται η γλώσσα. Κι όταν μιλούν τη γλώσσα οι άνθρωποι αγαπιούνται. Όταν οι άνθρωποι αγαπιούνται κάτω από τα σεντόνια απελευθερώνουν μια, δοκιμασμένη από το χρόνο και την εμπειρία, γλώσσα. Αυτή δε χρειάζεται μετάφραση.
Και ο ηθοποιός-γλώσσα λέει από σκηνής: Μέσα στο στόμα επίσης κατοικεί η γλώσσα. Η γλώσσα είναι ο πιο σκληρός μυς του σώματος. Η γλώσσα αυτή διαστέλλει τη γεύση. Και τη συστέλλει. Αναλόγως με το πόσα τσιγάρα καπνίζουν οι άνθρωποι. Με το τσιγάρο αλλοιώνεται η γεύση, ο καπνός παγώνει πάνω στη γλώσσα. Η εξωτερική στιβάδα του μυός αποσυντίθεται. Το ίδιο κι η γλώσσα. Ο παραγόμενος ήχος βαίνει οξύς. Σε συνδυασμό με την ολοένα και αυξανόμενη απώλεια της πλαστικότητάς του, καταλήγει σχεδόν αγνώριστος.
Φορητά τηλέφωνα αποστέλλουν ηλεκτρονικά μηνύματα χωρίς ταχυδρόμο. Μήνυμα. Προσπαθώ να περιγράψω: Μήνυμα: αποτέλεσμα εντεταλμένης (από συνεκδοχικούς συνειρμούς) κίνησης, αντανακλαστική ενέργεια σχεδόν ταυτόσημων ή ομοειδών επαναληπτικών δράσεων (ο δείκτης πάνω στα κουμπιά για να σχηματίσουν τα γράμματα), άμεσος ερεθισμός οπτικού νεύρου. Χρειάζεται τρίποδο για να σκιτσάρω τη διαδρομή του φωτός.
Το φορητό τηλέφωνο είναι η επέκταση του στόματος μας. Ένα ηλεκτρονικό μήνυμα είναι ιδιαιτέρως ελκυστικό αν σκεφτεί κανείς ότι, τόσον ο αποστολέας όσον και ο παραλήπτης δονούνται ηδονικώς από ανείπωτη χαρά αφού η παράγωγη και διαλογική σκέψη του συνομιλητή συναρτάται από την εκρηκτική αγωνία λήψης άμεσης απάντησης. Ιδιαιτέρως μάλιστα όταν οι ηλεκτρονικώς διαλογιζόμενοι είναι ταυτοχρόνως ερωτευμένοι. Χωρίς μελάνι.
Η ταχεία αυτή εξέλιξη της «συν-ομιλίας» δεν αφήνει κανένα περιθώριο αμφισβήτησης. Το μήνυμα αποθηκεύεται στο χώρο των εισερχομένων ή εξερχομένων αποτελώντας αδιαμφισβήτητο τεκμήριο, ικανό να αποτελέσει μάλιστα στοιχείο υπεράσπισης σε ανυπόμονα έδρανα δικαστηρίων. Ή τεκμήριο για έναν επερχόμενο χωρισμό τών, ως τώρα, ερωτευμένων.
Η γλώσσα μπορεί να αποτελεί ευαίσθητο προσωπικό δεδομένο. Και η ελληνική γλώσσα. Ενδεχομένως.
Παλαιότερα το «μήνυμα» ήταν αποτυπωμένο σε χαρτί. Μελάνι. Υγρό στοιχείο από τη γλώσσα της θάλασσας, εξαγόμενο από τα μαλακά μόρια της σουπιάς. Ισοδυναμεί με μήτρα. Άσχημη (χωρίς σχήμα). Χαρτί. Στοιχείο ύλης, επεξεργασμένη ύλη από κορμούς δένδρων. Μεσολαβούσε ο ταχυδρόμος, λογικός (λόγος) και «δια-γλωσσικός» κομιστής.
Και ο ηθοποιός-γλώσσα λέει από σκηνής: Ακούστε δεν έχω κανένα πρόβλημα με τη σύγχρονη τεχνολογία. Αντιθέτως θαυμάζω τα δημιουργήματά της. Δεν κινδυνεύω από τη σύγχρονη τεχνολογία, ούτε από τους υπολογιστές. Έχουν συμπαντικές ιδιότητες και καλόν είναι να τις ανακαλύψετε. Να τις χειριστείτε με γνώση και θαυμασμό. Από τον άνθρωπο θεατή που με χειροκροτεί κινδυνεύω. Νομίζω.
Παλαιότερα δηλαδή η γλώσσα μεταφερόταν, πετούσε, αφού βρισκόταν σε αεροπλάνα. Ένα γράμμα μεταφερόταν επίσης με πλοία, με αυτοκίνητα, ακόμη και με γαϊδουράκια. Ενδεχομένως. Η μητέρα του έλληνα μετανάστη με αγωνία μύριζε το χαρτί, φώναζε το δάσκαλο που γνώριζε γράμματα για να της διαβάσει το γράμμα του γιου. Σήμερα η γλώσσα γράφεται ηλεκτρονικώς. Χωρίς μελάνι, χωρίς χαρτί. Ο ταχυδρόμος είναι πλέον ένα μηχανικό, υλικό υποκείμενο. Αλλαγή των μέσων, των εργαλείων. Αλλαγή της γλώσσας;
Ανακαλύπτουν διαρκώς νέες τεχνικές αντιγραφής οι μικροί και μεγάλοι μαθητές για να αποτυπώσουν εύκολα και στην προσωρινή RAM μνήμη τους διάφορες χρονολογίες, τύπους και σύμβολα φυσικής ή μαθηματικών. Αναρωτιέμαι γιατί δεν αποθηκεύουν τις πληροφορίες αυτές στο σκληρό τους δίσκο. Τέλος πάντων. Το σκονάκι πέθανε, ζήτω λοιπόν η ηλεκτρονική αντιγραφή. Μηνύματα γεμάτα σύμβολα και ρήματα στον αόριστο ή στον παρακείμενο διακινούνται κατά τις ημέρες των τριμηνιαίων ή των άλλων δοκιμών. Και όχι μόνο.
Από την άλλη, μια γλώσσα παρακολουθείται σήμερα ακατάπαυστα από τους δορυφόρους που τριγυρνούν νωχελικά γύρω από τον γαλάζιο μας πλανήτη. Αυτοί αποκωδικοποιούν τη γλώσσα, την αποχρωματίζουν. Σε λίγα χρόνια ο βαθμός μεταβολής της γλώσσας (θετικός ή αρνητικός) θα μπορεί να μετρηθεί πολύ εύκολα αφού θα υπάρχει τεράστια συλλογή ηλεκτρονικογλωσσικών ή κυκλωματογλωσσικών μηνυμάτων. Με ένα κουμπί δηλαδή (σήμερα), ή αργότερα, μετά από πενήντα χρόνια (χωρίς κουμπί), ένας δορυφόρος θα μπορεί να στοιχειοθετεί, να ερευνά, να συμπεραίνει και να αποφασίζει.
Η γλώσσα ταξιδεύει έξω από τη γη και μαζί της οι επιστήμες. Ένα σκονάκι είναι μια ολόκληρη επιστήμη.
Ταξιδεύουν τα μηνύματα από τους ανθρώπους στους ανθρώπους. Όπως το φως στο σύμπαν….Ένα τελευταίο κλικ για να αποτυπώσω με λέξεις τη φωτογραφία. Και κάπου εδώ τελειώνει ένα μονόπρακτο…
Όταν λέγω «ελληνική γλώσσα», τι άραγε εννοώ; Εγώ, που είμαι γόνος της Ευρώπης. Σε ποιαν Ευρώπη, ή έστω σε ποιο περιβάλλον αναπτύσσω ιδεολογικώς τη γλώσσα μου; Μια γλώσσα έχει ιδεολογία. Είναι ακριβώς όπως και η ταυτότητα του νεοέλληνα. Τόσον αντιφατική, πλην όμως απολύτως ξεκάθαρη αν και οξειδωμένη από τις ετερόκλητες προκλήσεις των καιρών. Παλαιότερα λέγαμε για διεθνισμό με κύριο άξονα την έλευση και συναγωγή ξενόφερτων στοιχείων. Σήμερα μιλάμε για μεταμοντέρνα αντίληψη και για παγκοσμιοποιημένο πλέγμα επικοινωνίας. Επιθυμώ να βρω τη σταθερά μιας γλώσσας. Της γλώσσας μου.
Η ελληνική γλώσσα είναι μία και πολλές μαζί. Είναι η γλώσσα των συμβόλων του νου, καθορίζει το εύρος και τις δυνατότητες της καθαρής σκέψης, των συνειρμών, της φαντασίας, των εικόνων, των δεξιοτήτων… Επεκτείνει τα όρια του συμπαντικού κόσμου. Η γλώσσα έχει μέσα της πολλές επιστήμες, Μαθηματικά, Φυσική, Αστροφυσική, Αστρονομία, Νομική, ένα πλήθος επίσης άλλων επιστημών.
Αν η σύγχρονη Φυσική επιστήμη αναζητά μια ενοποιημένη θεωρία για το σύμπαν, ζητά δηλαδή να ερμηνεύσει τη λειτουργία του σύμπαντος μέσα από μια ενιαία θεωρία, μπορεί να γίνει κάτι ανάλογο για τη γλώσσα; Για ποια γλωσσική σταθερά να μιλήσει κανείς; Λέγουν μάλιστα αρκετοί ότι σήμερα η γλώσσα μας διέρχεται κρίση. Ως προς τι; Ποιο είναι το είδος της κρίσης;
Η «κρίση» είναι μια έννοια με πολυσύνθετο περιεχόμενο. Απηχεί αρνητικές ζεύξεις και βασίζεται κυρίως σε συγχρονικές συνιστώσες. Η έννοια «κρίση» επίσης διατυπώνεται κατά κόρον, ενώ η ιστορικοσυγκριτική ανάλυση που απαιτείται για ένα τέτοιο συμπέρασμα είναι ανεπαρκής. Προτιμότερη είναι, όπως πιστεύω, η φραστική δομή «γλωσσική κινητικότητα» η οποία μπορεί να λάβει ανοιχτές ερμηνείες (θετικές ή αρνητικές), ανάλογα με τη μελέτη και την έρευνα, καθώς και τους στόχους που αυτή επιβάλλει. Πρόκειται, μάλλον, για αρνητική κινητικότητα όταν αλλοιώνεται ιστορικώς το περιεχόμενο και η δομή της γλώσσας. Η βασική της δηλαδή σταθερά. Αλλοιώνεται ή μεταβάλλεται;
Αν η γλώσσα όμως εξελίσσεται και προσαρμόζεται τροφοδοτώντας το περιεχόμενό της με άλλη μορφολογία και ιδεολογία, η οποία ξεκινά από την εθνοσυστατική μας δυναμική να αφομοιώνομε δημιουργικά ό,τι δεν είναι μηχανιστικά ντετερμινιστικό (φυσική επιστήμη-κοινωνία), τότε για τι πράγμα μιλάμε;
Συνοψίζοντας λοιπόν, η γλώσσα μεταφέρει αισθήσεις, χρώματα, ύλη και φωνές. Η γλώσσα «νιώθει» και «νιώθεται». Είναι ον. Ζωντανός οργανισμός. Δεν είναι λέξεις. Δεν αποτελείται από λέξεις. Αποτελείται από ήχους, νευρώνες, σκέψη, νου. Έχει δέρμα, αίμα και ιστούς. Η γλώσσα είναι γέννημα από τη μήτρα του λόγου. Μέσα σ’ αυτή τη «λογική (λόγος) μήτρα» παράγονται διαχρονικά άπειρες γλώσσες, κώδικες επικοινωνίας που εξελίσσονται, διαφοροποιούνται, ανανεώνονται ή γηράσκουν ανάλογα με την ικανότητα των κυττάρων να αποκωδικοποιήσουν την ύλη και να φτιάξουν το σώμα. Να φτιάξουν το σώμα ακόμη κι από υλικό ξενόφερτο, αρκεί να καταλάβομε τους πρωτογενείς και δευτερογενείς μηχανισμούς της συλλογικής συναισθηματικής νοημοσύνης και να χρησιμοποιήσομε, όχι μόνο σωστά αλλά πρωτίστως με σοφία τη διάδρασή τους. Όπως ακριβώς και στο κοινωνικό πεδίο.
Η ικανότητά μας να αποκωδικοποιούμε το συλλογικό συναίσθημα είναι εκείνο που οδηγεί στον πολιτισμό. Η γλώσσα είμαστε εμείς.
Η γλώσσα είναι θέμα παιδείας. Και έρωτα. Για τον άνθρωπο, για τη φύση, για την αγάπη. Αν χάνεται η γλώσσα, χάνεται η αγάπη, αν χάνεται η γλώσσα χάνεται η φύση, αν χάνεται η γλώσσα χάνεται το πιο συναρπαστικό μας παραμύθι. Η ζωή.